خوردن و آشامیدن با رنگ الهی یكی از گرایش‏های اصلی انسان گرایش به لذت است و یكی از موارد لذت، خوردن و آشامیدن است که فطری است و از نظر اخلاق، حكم به خوب و بد آنها نمی‏توان كرد، چون خوب و بد اخلاقی مخصوص افعال اختیاری است كه برای رسیدن به هدف خاصی انجام می‏گیرد. اما این‏ها افعال نیستند، میل‏های فطری و طبیعی‏اند كه خدا در سرشت انسان قرار داده است.

فطری بودن خوردن و آشامیدن علاقه به لذتِ خوردن و آشامیدن یك امر فطری است و مورد مدح و ذم نیست. برای این مطلب شواهد زیادی از آیات كریمه قرآن می‏توان به دست آورد که به نمونه ای از آن ها اشاره می نماییم :

1- آیاتی كه نعمت‏های مختلفی از گیاهان و حیوانات دریایی و خشكی را كه برای رزق و روزی انسان آفریده شده ذكر می‏فرماید. نظیر این آیه : و زمین مرده كه ما آن را زنده كردیم و دانه‏اى از آن خارج ساختیم كه از آن مى‏خورند، براى آنان نشانه‏اى است (بر امكان معاد).و در آن، باغ‏هایى از درختان خرما و انگور قرار دادیم و در آن چشمه‏ها شكافته و روان ساختیم.(1)

2- آیاتی که در آن صریحا به استفاده از مأكولات و مشروبات امر شده، نظیر آیه : از پاكیزه‏هایى كه روزى شما كرده‏ایم، بخورید(2) منتها این گونه امرها فقط جواز و رخصت استفاده از آن ها را می‏رساند.

3- آیاتی كه حاکی از خوردن و آشامیدن در قیامت است. پس در قیامت نیز، چنین میلی وجود دارد. نظیر آیه: اهل تقوا در زیر سایه‏ها و بر كنار چشمه‏سارانند، با هر میوه‏اى كه خوش داشته باشند(3) برای مۆمنین و آیه: قطعاً از درختى كه از زقّوم است خواهید خورد. و از آن شكم‌هایتان را خواهید آكند. و روى آن از آب جوش مى‏نوشید. [مانند] نوشیدن اشتران تشنه. (4) برای مجرمین.

بعد اخلاقی خوردن و آشامیدن

به طور كلی آن چه از آیات قرآن به دست آمده این است كه اصل خوردن و آشامیدن و لذت بردن از مأكولات و مشروبات فی حد نفسه از نظر اخلاقی نه ارزش مثبت دارد نه منفی.

پس ببینیم علل ارزش و ضد ارزش شدن خوردن و آشامیدن در چیست؟

جنبه های فضیلت خوردن و آشامیدن

میل به خوردن و آشامیدن در صورت رعایت نکات زیر دارای ارزش مثبت بوده و تشویق شده است:

1-  نیت خوب : بکارگیری نیروی حاصل از خوردن و آشامیدن در طاعت الهی و سپس شکر نعمت

خداوند در آیه‏ای خطاب به پیامبران می‏فرماید: «یا ایها الرّسل كلوا من الطّیبات» با «واعملوا صالحا» که ذکر این دو در کنار هم می‏تواند اشاره باشد به این كه با استفاده از مأكولات طیب است كه شما قدرت بر عمل صالح پیدا می‏كنید. خود خوردن و آشامیدن به خاطر نیّت خوب ارزش مثبت می یابد؛ یعنی انسان غذا بخورد برای این كه قدرتِ عبادت، تحصیل علم، كمك به بیچارگان و كارهای خیر دیگر را داشته باشد، و گاهی هم به عناوین ثانویه دیگری این ارزش حاصل می‏شود مثل این كه به خاطر خشنودی پدر و مادر، یا خشنودی دوستان، یا میزبانی كه دوست دارد از غذایش تناول كند. در چنین مواردی حتی مستحب است كه شخص، روزه استحبابی خودش را هم افطار كند و اظهار نكند كه من روزه‏دار هستم و از غذای او تناول كند.

از سوی دیگر گاهی به دنبال سفارش به خوردن از طیبات خداوند می‏فرماید: واشكروا الله و یا می‏فرماید: لعلّكم تشكرون از این آیات به خوبی به دست می‏آید كه هدف از وجود این نعمت‏ها و خلق آنها این است كه مردم شكر نعمت كنند. یكی از این راه‏های كمال معنوی شكر است و شكر وقتی تحقق پیدا می‏كند كه شخصی از نعمتی استفاده كند، آن وقت انگیزه شكر در او پیدا می‏شود؛ مثلاً وقتی در هوای گرم تابستان یك جرعه آب خنك می‏آشامد آن وقت ارزش این نعمت را درك می‏كند و به یاد خدا می‏افتد و شكر خدا را به جای می‏آورد و آن شكر است كه انسان را تعالی می‏بخشد و كمال معنوی برای انسان ایجاد می‏كند.

2- خوردن غذاهای حلال

خـداوند بین تغذیه کافران و مومنان تفاوت قائل شده است . در مورد کافران می فرماید: وَ الَّذینَ كَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ كسانى كه كافر شده‏اند، [در ظاهر] بهره مى‏برند و همان گونه كه چارپایان مى‏خورند، مى‏خورند.(5) حیوانات علف می خورند بی آنکه بدانند از کجا آمده ، حلال است یا حرام ؟ غصبی است یا مباح ؟ کافران نیز غـذا مـی‌خـورنـد بـی آن کـه بـه رجـس و پـلیـدی و حلال و حرام بودن آن توجه داشته باشند. لذا فرجام مشابه ای دارند. ولی مۆ منان که به تاثیر اخلاقی و معنوی غذا توجه دارند، مقید به رعایت غذای پاکیزه و حـلال مـی بـاشـند.

مردی خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفت : دوست دارم دعایم مستجاب شود، حضرت فرمود: غذای خود را پاکیزه کن و از هر گونه غذای حرام بپرهیز. لذا بـه مـۆمـنـان دسـتـور داده شـده فـقـط از غـذاهـای پـاکـیـزه و حـلال اسـتـفـاده کـنـنـد. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ؛ ای مومنان! از روزی پـاکـیـزه کـه بـه شـمـا دادیم بخورید.(6)

3- کم بها دادن به لذت خوردن و آشامیدن : بهتر كار كردن سایر قوای انسان

در اثر خوردن، خواه ناخواه مقداری مزاحمت برای قوای عقلی و فكری و توجهات نفسانی پیش می‏آید. البته تا یك حدّش چاره‏ای نیست. چون نیاز بدن باید تأمین شود، ولی بیش از آن اندازه‏ای كه بدن لازم دارد. ارزش منفی پیدا می‏كند، چون آدم را كسل و قوای فكری را تضعیف می‏كند و باعث ناتوانی انسان در توجهات قلبی و نیز از دست دادن لطافت قلبی می‏شود. این است كه ترك خوردن و آشامیدن گاهی ارزش مثبت پیدا می‏كند؛ بهترین نمونه‏اش روزه گرفتن است. یَأ اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ؛ ‌اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، روزه بر شما مقرر شده است(7) همچنین آیاتی كه مربوط به روزه كفاره است مانند فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلَثَةِ أَیَّامٍ پس كسى كه [هیچ یك از اینها را] نیابد [باید] سه روز روزه بدارد. (8)

آلودگی حاصل از گناه باید جبران شود و یكی از راه‏های جبران آن، روزه گرفتن است. گویی روزه یك نورانیتی دارد كه آن آلودگی قبلی که در اثر گناه بوجود آمده را از بین می‏برد. البته روزه گرفتن تنها ترك خوراك نیست. چنانچه در قرآن كریم به حكمت روزه اشاره شده است و ان چیزی نیست جز تقوا و پرهیزگاری : لعلّكم تتّقون باشد كه پرهیزگارى كنید.

جنبه های عدم فضیلت خوردن و آشامیدن

با وجود فطری بودن این لذت خوردن و آشامیدن در وجود انسان، اگر آن مذمّت می‏شود به چند دلیل است :

1- نیت بد : بکارگیری نیروی حاصل از خوردن و آشامیدن در معصیت الهی

اگر کسی به وسیله این خوردن و آشامیدن با آن که حلال و پاکیزه است می‏خواهد قدرت بر معصیت پیدا بكند، چنین نیّتی موجب ارزش منفی آن می‏شود. یعنی می خورد به این نیت که توان بر انجام گناه پیدا کند. مثلا از دیوار خانه مردم بالا رود.

2- ایجاد ضرر روحی و جسمی

یعنی خوردنی‏ها و آشامیدنی‏هایی به خاطر ضرری که به بدن یا روح وارد می‏سازند، ممنوع می‏شود؛ پس باید به اندازه‏ای خورد یا چیزی را باید خورد كه به سلامتی لطمه نزند و هم چنین خوراک هایی كه ضرر روحی و معنوی دارد بر فرض كه ضرر بدنی هم نداشته باشد، نیز باید پرهیز شوند. مثل شراب و گوشت خوك، یا چیزهایی كه بدون نام خدا ذبح شده‏اند: وَ لا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْه و از آنچه نام خداوند بر آن برده نشده، نخورید.(9) چون خودِ استفاده از حیوانات و گرفتن جان آنها یك نوع تصرف در مخلوقاتی است كه خدا به آنها حیات داده و حكمت الهی اقتضا می‏كرده كه آنها زنده باشند و حیات داشته باشند. شما حیات را از اینها می‏گیرید و در واقع تصرفی در مملوكات خدا و مخلوقات خدا انجام می‏دهید كه باید به اذن و نام او باشد. اگر انسان آن قدر غافل باشد و توجه به معنویات در او ضعیف باشد كه حتی در موقع كشتن حیوان توجهی به خدای جان آفرین نكند حق ندارد از چنین چیزی تناول كند.

3- ایجاد ضرر اجتماعی

دسته دیگری از ممنوعات هست كه بازگشت آن به حقوق مردم و ضررهای اجتماعی است؛ یعنی اگر به كیفیت خاصی از مأكولات و مشروبات استفاده شود حقوق دیگران تضییع می‏گردد و از این جهت ممنوع است؛ مثل آیاتی كه دلالت می‏كند بر حرمت ربا و اموال مردم و اموال یتیمان و... مانند یَأ اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْكُلُواْ الرِّبَواْ أَضْعَفًا مُّضَاعَفَةً ؛ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، ربا را [با سود] چندین برابر مخورید.(10)

دیدیم که غذا و تغذیه بر اخلاق و رفتار آدمی تأثیرگذار است. پس بکوشیم تا خوردنمان را الهی سازیم.

پی نوشت ها :

1-  یس/آیات 33 و 34.

2-  اعراف/160.

3-  مرسلات/آیات 41 و 42.

4-  واقعه/آیات 52 تا 55.

5-  محمّد/12.

6-  بقره، 172.

7-  بقره/183.

8-  مائده/89.

9-  انعام/121.

10- آل عمران/130.