آيا اختلاف در قرائات، موجب تحريف قرآن نمي‌شود؟

پاسخ :

نقد و بررسی:
مفهوم‌شناسی تحریف
تحريف در لغت به معناي "طرف" گوشه،1 و در اصطلاح علوم قرآنی، تحريف عبارت است از ایجاد تغییر و دگرگونی در مدلول و محتوي كلام (تحریف معنوی)، تحريف به معناي زياد كردن، كم كردن، تبديل كردن (تحریف لفظی)، و... .2
علماي شيعه و اكثر علمای اهل سنت، اتفاق نظر دارند كه قرآن هرگز تحريف لفظی نشده است؛ هرچند از تحریف معنوی مصون نمانده است. از دیدگاه قاطبه مسلمانان، قرآن موجود، همان قرآنی است که به واسطه جبرئیل امین بر قلب پیامبر اکرم نازل شده است و تاکنون هيچ دخل و تصرفي در آن صورت نگرفته و نخواهد گرفت. قرآن کریم خود به صراحت بر عدم امکان تحریف آیاتش تأکید می‌کند: "انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون"3 همانا ما قرآن را نازل كرديم و یقینا حافظ آن خواهیم بود. علامه طباطبايي گوید: از وصف "لحافظون"، حفظ قرآن توسط خداوند، در آينده فهميده مي‌شود و قرآن از هر گونه تحريف مصون خواهد ماند.4 در این راستا هم‌چنين به آيه "و انه لکتاب عزیز لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد؛5 اين كتاب (قرآن) قطعاً شكست ناپذير است؛ هيچ گونه باطلي نه از پيش رو و نه از پشت سر، به آن راه نخواهد یافت. (چرا كه ) فرستاده شده از سوي خداوند حكيم و شايسته ستايش است."می‌توان استناد کرد.
در آیه ذکر شده، "عزيز" به معناي، شكست ناپذير و نفوذ ناپذير است؛ پذیرفتن انگاره تحريف لفظی در قرآن، مستلزم پذيرفتن نفوذ پذيري در آن است و این مسأله، با عزيز بودن قرآن، سازگار نیست.
علاوه بر این، انگاره تحريف لفظی قرآن، با معجزه بودن آن سازگاري ندارد. اگر به تحریف قائل شویم، دیگر نمی‌توان باور داشت که قرآن، هدايت گر بشر باشد. بنابر این، ما معتقدیم که قرآن مصون از هر گونه تحريف لفظی است.

قرائات هفتگانه
قرائت يكي از وجوه محتمله در الفاظ قرآن كريم است كه به وسيله يكي از قرّاء ارائه شده باشد. قرائات مختلف قرآن، که از طریق قراء هفتگانه یا چهارده‌گانه به ما رسیده است، ربطي به متن اصلی قرآن، که بر قلب پیامبر نازل شده است، ندارد و آن‌ها دو امر متغايرند؛ زيرا بستر انتقال الفاظ قرآن، بستر نص و تواتر مسلمين است، در حالي كه بستر قرائات قرآن، اختيارات و استنباطات قراء در قرائات قرآن است و این قرائات گوناگون، نه داراي تواتر و نه داراي حجيت است.6 و شيعه معتقد است قرآن بر يك حرف نازل شده است و نه بيش تر؛ قال الامام الباقر ـ عليه السّلام ـ : القرآن واحد نزل من عند واحد لكن الاختلاف يجيي من قبل الرواة"7 امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمودند: قرآن يكي است و از طرف يكي نازل شده است و اختلاف در حروف از طرف راويان است. از این رو امامان شیعه توصیه می‌کردند که به قرائت مشهور بين راويان عمل کنید. "... اقراء كما يقراء الناس..."8 همانطور كه مردم قرآن را قرائت مي‌كنند شما نيز قرائت كنيد.

ريشه‌هاي اختلاف قرائات
1. گاهی ابتدائي بودن خط، سبب اختلاف در قرائات شده است. مثلاً برخی از قاریان، واو و ياء را بدون سبب حذف مي‌كردند. در آيه 4 سوره تحريم، "و صالحوا المؤمنين" واو را حذف مي‌كردند "صالح المؤمنين" مي‌نوشتند.
2. خالي بودن کلمات از نقطه؛ مسلمانان در قرن اوّل هجري، كلمات را بدون نقطه مي‌نوشته‌اند؛ اين خود موجب اختلاف در حروف شده است.
3. عاری بودن کلمات از حركات در اوائل کتابت قرآن.
4. الف نداشتن كلمات يا اختلاف لهجه.
5. اجتهاد و اعمال نظر قاري.
6. زياد روي در اعمال قواعد ادبي.
7. علل رواني قاري و مشهور کردن خود با ابتكار در قرائت.9
بعضي از اختلاف قرائت‌ها، به سبب مخلوط شدن وحي قرآن با تفسير يا تأويل آيه است؛ مانند "يا ايها رسول بلغ ما انزل اليك في عليٍ.." كلمه (في علي) در وحي قرآني نيست، بلكه تفسير ما انزل اليك است.
در نتيجه، اختلاف در قرائت، با تواتر اصل قرآن منافات ندارد و با بررسي ريشه‌هاي اختلاف، در‌می‌یابیم كه اختلاف قرائت‌ها، تنها در كلمه‌اي از قرآن، از لحاظ، اعراب، هيئت، نقطه و... است ولی همه در اصل كلمه اتفاق نظر دارند و این تفاوت در تلفظ کلمه، موجب تحريف قرآن نمي‌شود.

براي مطالعه بيش‌تر به كتاب‌هاي زير مراجعه كنيد:
1. التمهيد، محمدهادي معرفت، انتشارات نشر اسلامي، ج 2، ص 9 ـ 100.
2. البيان، آيت الله خويي، انتشارات نور الثقلين، ص 171.
3. البرهان، زركشي، دار المعرفة، ج 1، ص 318.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
پي‌نوشت‌ها:
1 . التحقيق في كلمات القرآن، حسن مصطفوي، ج 2، ص 197، مؤسسه طبع و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران.
2 . البيان، خويي، دار الثقلين، قم، ص 198.
3 . حجر، 9.
4 . الميزان، طباطبايي، انتشارات اسراء قم، ج 12، ص 145.
5 . فصلت، 42.
6 . التمهيد، محمد هادي معرفت، مؤسسه نشر اسلامي، چ 1، 1411 ق، قم، ج 2، ص 98.
7 . اصول الكافي، كليني، مؤسسه نشر اسلامي، قم، ج 2، ص 630، كتاب فضل القرآن، باب نوادر.
8 . همان.
9 . التمهيد، محمد هادي معرفت، همان، ج 2، ص 9 ـ 60، البرهان، زركشي، دار المعرفه، بيروت، 1410 ق، ج 1، ص 318.