منظور از شیطان در این سوال ابلیس است که باید خاطر نشان کرد: شیطان هرگز بنده مقربی نبوده است. شیطان قبل از خلقت آدم، در زمین فرمانروای قومی بوده است که به دلیل فسادشان نابود شدند و شیطان نیز به اسارت گرفته شد و به آسمان برده شده است.

امام صادق (ع) می فرمایند: خدا پيش از آدم در زمین خلقى آفريد كه ابليس حكمران آنها بود، آنان سركشى كردند و ياغى شدند و تباهى نمودند و خون ريختند و خدا فرشته ها را فرستاد. و فرشتگان آنها را كشتند و ابليس را اسير كردند و او را به آسمان بالا بردند و ابلیس به همراه فرشته ‏ها بود و خدا را عبادت ميكرد، تا خدا آدم را آفريد.[۱]

و جالب اینجاست که در این مدت اگر چه شیطان مشغول عبادت بوده است، اما بنده مقربی نبوده، و احادیث متعددی موید این موضوع هستند. مانند حدیثی که همراه بودن شیطان با فرشتگان در خطاب الهی را مانند همراه بودن منافقین با مومنین می داند.[۲] یا آنکه اشاره می کند که هرگز شیطان در آسمان کرامتی نداشته است. و هیچ امر آسمانی ای به او سپرده نشده است.[۳]

همچنین آیه قرآن در ماجرای نافرمانی ابلیس، کفر او را مطلب تازه ای معرفی نمی کند. بلکه به قدمت آن اشاره می کند:

«إِبْليسَ أَبى‏ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرينَ[بقره/۳۴] ابليس كه سرباز زد و تكبّر ورزيد و او از كافران بود (كه كفر خود را پنهان مى ‏داشت)»

البته اینکه ابلیس از ابتدا، موجودی نافرمان بوده، منافاتی با خلقت احسن الهی ندارد. چرا که  ابلیس یکی از جنیان است(آیه ۵۰ سوره کهف) و می توانست مانند بعض دیگر از هم نوعان خود مومن باشد.(آیه ۲۹ سوره احقاف) علاوه بر اینکه شیطان در مجموع نظام هستی، یک جزء لازم بوده تا با ممانعت از راه حق، بستر لازم برای اختیار و اراده را فراهم سازد.

و نکته ای که ما باید با توجه به موضوع ابلیس بدان توجه داشته باشیم، اینکه حتی عبادت می تواند فارغ از عبودیت باشد. کسی که عبادت خدای متعال را به جا می آورد، اما تواضع و فرمان پذیری را در جان خود نهادینه نکرده است، هر لحظه ممکن است حالت درونی او، بروز و ظهور کند و آن گاه تمام عبادات ظاهری بر باد خواهد رفت. و این یکی از مهم ترین درس های نقل داستان ابلیس برای ماست که عبادت باید به همان شکل که خدای متعال می خواهد انجام گردد. و روح فرمانبرداری از حق در آن وجود داشته باشد. و الا نجات بخش نخواهد بود.

[۱]. تفسير القمي،  ج‏۱، ص۳۶.
[۲]. کافی، ج‏۲، ص۴۱۲.
[۳]. الكافي، ج‏۸، ص۲۷۴.