. توحيد يا دوگانه پرستى

برخى از مستشرقين، مردم قبل از زرتشت را طبيعت پرست معرفى مى كنند و معتقدند كه زرتشت يگانه پرستى را آورد و رواج داد; ولى طبق مفاد احاديث اسلامى[1] معلوم مى شود كه ايرانيان قبل از آمدن زرتشت نيز موحد بوده اند و آيين آنان جزو اديان توحيدى به

حساب مى آمده است. اين اعتقاد به توحيد بعد از ظهور زرتشت نيز ادامه يافت و وى نيز به عنوان منادى توحيد به تبليغ آيين خود پرداخت. او به خداى يكتا قايل بود و او را اهورامزدا، يعنى داناى توانا مى خواند.[2]

دلايل متعددى وجود دارد كه اين يگانه پرستى بعد از زرتشت نيز مدت ها ادامه يافته است و پيروان آيين زرتشت هم چنان رابطه ى خود را با ديگر اديان توحيدى ادامه داده اند. براى روشن شدن موضوع به چند مورد كه نشان دهنده ى اعتقاد زرتشتيان به توحيد و رابطه ى آنان با ديگر اديان توحيدى است، اشاره مى شود:

الف) كورش بعد از فتح بين النهرين به قوم يهود كمك كرد تا به فلسطين بازگردند و «معبد»شان را كه بنوكد نصر ويران كرده بود از نو بنيان نهند.

وى در فرمان خود مى نويسد:

من، كورش، پادشاه پارس، اعلام مى دارم كه خداوند خداى آسمان ها، تمام ممالك جهان را به من بخشيده است و به من امر فرموده است كه براى او در شهر اورشليم كه در يهودا است خانه اى بسازم; بنابراين از تمام يهوديانى كه در سرزمين من هستند، كسانى كه بخواهند مى توانند به آن جا بازگردند و خانه ى خداوند خداى اسرائيل را در اورشليم بنا كنند خدا همراه ايشان باشد.[3]

ب) وجود ساختمانى همانند كعبه در پاسارگاد، پايتخت كورش، كه در ميان كاخ ها، پادگان و مقبره ى كورش واقع شده و تمثالى از كعبه است و رعايت جهت قبله در مقبره ى كورش، همگى نشان دهنده ى ارتباط بين كعبه، كه نماد اديان توحيدى به شمار مى رود، و آيين زرتشت است.
بعد از كورش نيز توحيدگرايى در ميان اخلاف او باقى ماند. چنان كه در كتيبه ى خشايارشا نوشته شده است:
در ميان اين كشورها، كه به فرمان خشايارشا گردن نهادند، كشورى بود كه در گذشته ديوان را مى پرستيدند; آن گاه كه من به فضل اهورامزدا جاى ديو را تباه ساختم و اعلام كردم كه ديوان را نبايد پرستيد، آن جا كه در گذشته ديو پرستيده مى شد، اهورامزدا را بر طبق قانون پرستيدم...[4].
وجود ساختمان ديگرى كه باز شبيه به كعبه بوده و امروزه كعبه ى زرتشت ناميده مى شود و در نقش رستم واقع شده است، دليل ديگرى بر ارتباط آيين زرتشت با اديان توحيدى است; به خصوص كه مقبره ى چند تن از شاهان هخامنشى، از جمله مقبره خشايارشاه در اطراف اين بنا قرار گرفته و اين نشان دهنده ى اهميت بناى مذكور است و گويا اين بناها، به نوعى، يادبود از بناى كعبه بوده است، والا هيچ مناسبتى نمى توان براى وجود اين دو بنا، يعنى كعبه ى زرتشت در نقش رستم و ساختمانى همانند آن در پاسارگاد، پيدا كرد.

ج) ارتباط با اديان توحيدى و اعتقاد به ارسال رسل از سوى خداوند متعال بعد از هخامنشيان و در دوره ى اشكانيان نيز ادامه داشته است.
مهم ترين شاهد اين مدعا حضور عده اى از مجوسيان ايرانى در فلسطين براى يافتن پيامبر تازه تولديافته، يعنى حضرت عيسى است.
طبق نقل انجيل متى:
چند مجوس ستاره شناس از مشرق زمين به اورشليم آمده پرسيدند: كجاست آن كودكى كه بايد پادشاه يهود گردد؟ ما ستاره ى او را در سرزمين هاى دوردست شرق ديده ايم و آمده ايم تا او را بپرستيم... وقتى وارد خانه اى شدند كه كودك (عيسى) و مادرش مريم در آن بودند، پيشانى بر خاك نهاده كودك را پرستش كردند. سپس هداياى خود را گشودند و طلا و عطر و مواد خوشبو به او تقديم كردند; اما در راه بازگشت به وطن از راه اورشليم مراجعت نكردند، تا به هيروديس گزارش بدهند; زيرا خداوند در خواب به آنها فرموده بود كه از راه ديگرى به وطن بازگردند.[5]
همين شواهد تاريخى نشان مى دهد كه آيين زرتشت علاوه بر ريشه هاى توحيدى رابطه ى تنگاتنگى با اديان ابراهيمى داشته و همانند آن اديان، توحيد در خالقيت يكى از اركانش بوده است; چنان كه جان بى ناس مى نويسد:
برخلاف عقايد بعضى متأخران جماعت زرتشتيان، آن پيغمبر باستانى مى گفت كه برحسب مشيت و اراده ى متعال اهورامزدا، تمام موجودات آفريده شده اند و چنان كه در آيه ى آخرين از گاتها صراحت دارد، اهورامزدا موجب و موجد هم نور و هم ظلمت، هر دو است.[6]
بنابر آنچه در اعتقادات رسمى كتاب اوستا مسطور است، اهورامزدا مانند خداى متعال و برتر از همگان مورد پرستش است. وى داراى ذاتى متعال و وجودى بى شبه و مثال است... ولى اين نظريه ى توحيد خالص بعدها تجزيه و انقسام پذيرفت[7] و انديشه ى توحيد كه زرتشت تعليم مى داد دست خوش تغييراتى شد.

2. اعتقاد به جهان آخرت

زرتشت خود را پيامبر مى دانست و مردم را به پرستش اهورامزدا فرا مى خواند و آنان را به پاداش اخروى نويد مى داد كه در صورت عمل به نيكى ها بدان نايل مى شدند; چنان كه در نيايش با اهورامزدا مى گويد:
من روانم را با «منش نيك» به فراترين سراى خواهم برد; چه از پاداشى كه «مزدا اهوره» براى كردارها برنهاده است، آگاهم.[8]
مؤمنين به زرتشت، با توجه به پيام هاى صريحى كه در اوستا آمده است، معتقد به جاودانگى روح اند و مى گويند:
روان پس از ترك جسم تا روز رستاخيز در عالم برزخ مى ماند هم چنين آنان به صراط، ميزان اعمال، بهشت و دوزخ معتقدند.
بهشت آيين زردشت چيزى مانند بهشت اسلام است.[9]

3. اصول عملى

گزارش دقيق و مفصّلى درباره ى احكام عملى زردشت به دست ما نرسيده و آنچه از آنان مى شناسيم تنها مربوط به فرقه ى «مزديسنى»، شاخه اى از زرتشتى است; ولى تأكيد احاديث اسلامى بر وجود پيامبر و كتابى آسمانى در ميان مجوسيان[10] و از سوى ديگر، اعتقاد به توحيد و ارتباط تنگاتنگ زرتشتيان دوره ى هخامنشى و اشكانى با ديگر اديان ابراهيمى كه در اعلاميه ى كورش نمود پيدا كرده است و وى خود را از سوى خداوند مأمور بازسازى معبد اورشليم يهوديان مى داند، نشان مى دهد كه رفتار عملى طرف داران اين آيين نيز برگرفته از احكام الهى بوده است و رفتار و كردارى همانند ساير موحدان داشته اند.
عدم اطلاع از احكام عملى آيين زرتشت در دوره ى قبل از ساسانيان، ناشى از اين است كه اين آيين سنت كتبى و نوشتارى نداشته و بيش تر به سنت شفاهى متكى بوده است و منابع موجود كه برخى از احكام اعتقادى و عملى زرتشتيان را نشان مى دهند، بيش تر در دوره ى ساسانى و حتى بعد از ظهور اسلام گردآورى شده اند[11] و نسبت دادن آنها به زرتشت و زرتشتيانِ قبل از دوره ى ساسانى چندان به واقعيت نزديك نخواهد بود. با اين همه، از همين بازمانده هاى مكتوب نيز مى توان به دست آورد كه آيين زرتشت، مانند ديگر آيين ها، مدعى هدايت انسان ها به سوى رستگارى است و وعده مى دهد كه در صورت عمل به اين آيين مى توان به سعادت دنيوى و اخروى رسيد.
مهم ترين منبعى كه به ارائه ى برنامه هاى عملى آيين زرتشت پرداخته، بخش «ونديداد» كتاب اوستاست. اين قسمت كه تقريباً از بيست و دو «فرگرد» تشكيل شده، حلال و حرام، نجس و پاك و برخى قوانين جزايى و اصول عملى و رفتارى آيين زردشت را توضيح داده است.[12]
با مطالعه ى اين بخش و ساير بخش ها مى توان نتيجه گرفت كه مقصود از آفرينش و نتيجه ى زندگى اين است كه آدمى در آباد كردن جهان و شادمانى خود و ديگران بكوشد و با «انديشه ى نيك»، «گفتار نيك» و «كردار نيك» خود را شايسته ى رسيدن به اوج كمال و پيوستن به بهروزى جاودانى نشان دهد.[13]
قوانينى كه در اوستا به آنها اشاره شده، هر چند در مقايسه با اديان ابراهيمى و به خصوص دين اسلام، آميخته با خرافات بسيارى است،[14] ولى به دو نكته، يعنى وظيفه ى انسان در مقابل اهورامزدا و هم چنين وظيفه ى او در هم زيستى با همگنان خود، بيش از ساير موارد اهميت مى دهد; هر چند در اين ميان به دليل وجود برخى از كج انديشى ها و افراط و تفريط ها از جاده ى حق دور شده و به ورطه ى گمراهى كشيده مى شود.
اين همه كه گذشت بيش تر بر جنبه ى مشترك آيين زرتشت در اصول اعتقادى و عملى با ساير اديان ابراهيمى توجه داشت، ولى اين آيين وجوه افتراق متعددى نيز با اين اديان دارد; به گونه اى كه برخى از احكام عملى كه در بخش «ونديداد» ذكر شده است، هيچ مناسبتى با اديان الهى ندارد; به طور مثال درباره ى زنى كه بچه ى مرده به دنيا بياورد چنين حكم داده شده است كه آن زن بايد به نقطه اى دوردست برده و دور از آب و آتش نگه دارى شود و تنها بعد از خوردن چندين جام «گُميز» (پيشاب گاو نر) آميخته با خاكستر مى تواند شير بنوشد، ولى باز حق نوشيدن آب را تا چندين روز ندارد.[15]
در همين بخش ونديداد احكامى ذكر شده كه انجام آن عادتاً محال است; به طور مثال: اگر كسى سگ آبى را بكشد، بايد «ده هزار تازيانه با اسپهه ـاشترا، ده هزار تازيانه يا سرو شو چرن بدو بزنند و بايد اَشَوَنانه و پرهيزگارانه ده هزار بسته هيزم سخت و خشك و پاك را چون تاوانى به روان سگ آبى به آتش اهوره مزدا بياورد...» و البته حكم به اين جا ختم نمى شود، بلكه بايد ده هزار مار، ده هزار سنگ پشت، ده هزار قورباغه، ده هزار مورچه، ده هزار كرم خاكى، ده هزار مگس و... را بكشد و خانه و زمينى را به روان سگ آبى داده، هيجده استبل ويران شده را بازسازى و هيجده سگ را از ناپاكى ها پاك كرده، هيجده مرد را طعام دهد[16] و... تا گناه او بخشيده شود.
اين گونه احكام بيش تر قسمت هاى ونديداد را به خود اختصاص داده و مطالعه ى آنها فقط اين مطلب را ثابت مى كند كه احكام مذكور در اين كتاب هرگز نمى تواند راه نمايى براى هدايت جامعه و مايه ى سعادت دنيوى و اخروى انسان باشد.

[1]. ر. ك: الكافى، ج 4، ص 14; احمد بن على طبرسى، احتجاج، (انتشارات اسوه، چاپ دوم 1416)، ج2، ص 236; و مجلسى، بحارالانوار، (بيروت: دار احياء التراث العربى، چاپ سم 1403)، ج 10، ص 179; و شيخ محمد بن حسن طوسى، التهذيب، (بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1412)، ج 6، ص275.
[2]. محمد جواد مشكور، خلاصه اديان در تاريخ دين هاى بزرگ، (انتشارات شرق، چاپ چهارم، 1369)، ص 97.
[3]. كتاب مقدس كتاب عزرا، ج 1، ص 2 ـ 4 و ص 466.
[4]. ريچارد ن. فراى، ميراث باستانى ايران، ترجمه ى مسعود رجب نيا، (انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ سوم، 1377)، ص 192.
[5]. انجيل متى، 2 / 2، 3، 11 و 12، كتاب مقدس، ص 894.
[6]. جان بى ناس، تاريخ جامع اديان، ترجمه ى على اصغر حكمت، (انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، چاپ پنجم، 1370)، ص 458.
[7]. همان، ص 468.
[8]. جليل دستخواه، اوستا، (انتشارات مرواريد، چاپ اول، 1370)، ج 1، ص 8، يسنه هات، 28 / 4.
[9]. حسين توفيقى، آشنايى با اديان بزرگ، (انتشارات سمت، چاپ اول، 1379)، ص 66.
[10]. ثقة الاسلام كلينى، الكافى، ج 4، ص 12، به نقل از نرم افزار نور 2.
[11]. ر.ك: استاد مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، (خدمات متقابل اسلام و ايران)، ص 213 و 214.
[12]. جليل دوستخواه، همان، ج 2، ص 659 ـ 888.
[13]. همان، مقدمه ى ج 1، ص 37.
[14]. مرتضى مطهرى، همان، ص 235.
[15]. اوستا، ج 2، ص 715 و 716، فرگرد پنجم، ص 46 ـ 57.
[16]. جليل دوستخواه، همان، ج 2، ص 822، ونديداد، فرگرد چهاردهم.
صباح

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

برخى از اعتقادات و تعاليم مهمّ آيين زرتشت از اين قرار است :

1- زرتشت ، خود را به عنوان يك پيامبر كه از جانب اهورا مزدا، مبعوث شده ، معرفى كرده است .فرشته اى كه ميان اهورا مزدا و زرتشت ، واسطه بوده يعنى پيام اهورا مزدا را به زرتشت مىرسانده .(وهومنه)

(پندارنيك ، بهمن ) نام دارد. اين فرشته تقريبا شبيه جبرئيل در دين اسلام است .(325)

2- اهورا مزداى (326) زرتشت بنابر گات ها، خداى يگانه : غير مادّى و تنها خالقجهان و حاكم برهستى است .

زرتشت بر همه اهوره ها و خدايان آريايى ، مهرباطل زد و آنان را (ديو) (گمراه كننده )ناميده و از آن پس ، پيروان اهورا مزدا را (مزديسناييان) يعنى خداپرستان و پيروان خدايان باطل را (ديويسناييان ) يا ديو پرستان خواندهاند.(327)

3- اهورامزدا، اراده قدسى و علوى خود را به وسيله روح مقدّس و نيكو نهاد به فعليّت مىرساند، كه آن را (سپنتامينو) ناميده است . چنان كه فرامين الهى به دستيارى ارواح مقدّس ‍ كه(امشاسپنتا) گفته مى شود اجرا مى گردد. اين فرشتگان هر يك با حالات و صُوَر فعّاليّتذات الوهى ، نام و معنايى جداگانه دارند.

چنان كه يكى را (وهومنه ) (بهمن ) ناميد كه بهمعناى فرشته پندار نيك و نهاد خوب است ؛ ديگرى را (آشا) (ارديبهشت )، يعنى فرشته راستى و عدالت ، ديگرى را (خشترا)(شهريور)، يعنى فرشته نيرو و قدرتكامل ، يكى ديگر را (هور و اتات )(خرداد)، يعنى فرشته كامروايى ، يكى را نيز (آرمايتى )(اسفند ارمذ)، يعنى فرشته شفقت ، لطف و بارورى و ديگرى را (اقربات ) (امرداد) به معناىبقا و جاودانى ، نام نهاده است .(328)

4- با آن كه اهورا مزدا در عرض جلال خود، شريك و انبازى ندارد، با اين وصف ، (زرتشت )معتقد است كه در برابر هر نيكى ، يك بدى وجود دارد، چنان كه در برابر روح پاك و مقدّس(سپنتامينو) روح شرير و ناپاك (انگره مئينو) قرار دارد. به اين خاطر از روز نخست جهان كهروان نيك و طاهر از اهورا مزدا، تراوش كرد با معاندت و مبانيت روح ناپاك و پليد روبه روگشت . اين همان روان پليدى است كه در زمان هاى بعد، شيطان نام گرفت .(329)

5- از نظر زرتشت ، خداوند، انسان را آزاد و مختار آفريد و براى او، هيچ نوع جبر و تقديرىوجود ندارد.

انسان ، مختار است ميان انديشه نيك وبد كه يكى را انتخاب كند. امّا در عينحال ، زرتشت ، توصيه مى كند وتاءكيد مى ورزد اگر انسان در زندگى سه اصل : پندار نيك ، گفتار نيك و كردار نيك را شعار خود قرار دهد سعادتمند و خوشبخت خواهد شد.(330)

6- دين زرتشت ، دينى است كه نسبت به همه چيز، به ويژه سرنوشت انسان ، خوش بين است .يعنى در حالى كه جهان را ميدان نبرد ميان خير و شر و نور و ظلمت مى داند، ولى سرانجام ،خوش بين است كه (سپنتامينو) بر (انگره مئينو) پيروز خواهد شد.(331)

7- دين زرتشت براى آبادانى و كار و كوشش ، ارزش زيادىقائل شده و مى گويد: براى اين كه خير بر شر، پيروز شود يا عالَم نور بر ظلمت ، چيره گردد انسان بايد چه در انديشه نيك ، چه در گفتار نيك و چه در كردار نيك ، پيشى گيرد، وبه طور جدّى و عملى براى تحقّق منويّات و اهداف اهورا مزدا، كار كند. برخى از كارهاى خواسته شده در دين زرتشت ، از اين قرار است : حفر قنوات ، كاشتن و آبيارى كردن زمين ،پرورش دام ها و طيور، از بين بردن موجودات موذى و از بيخ بر كندن علف هاى هرز، سير كردن گرسنگان و چهار پايان ، كمك به بيماران و مستمندان ، زادن و پرورش نسل ، آلوده نكردن آب ها، كوشش در آبادانى شهر و ديار، دورى از دروغ و پيروى از راستى ودرستى ، براى خانه و جامعه ، مفيد بودن .(332)

8- در دين زرتشت ، روح يك پديده مستقل است . بر خلاف جسم و تَن كه فانى مى شود و از بينمى رود، روح ، باقى خواهد ماند، و بعد از آن كه روان از تَن ، جدا مى شود تا روز رستاخيز درعالَم برزخ مى ماند و سپس در روز قيامت مى بايد حساب و كتاب ، پس دهد. از اين نظر در دين زرتشت ، سخن از نامه اعمال ، ميزان ، ترازو و همين طورپل جينوات (پل صراط) به ميان آمده است . به عقيده زرتشتيان ، اينپل كه از مو باريك تر و از شمشير، تيزتر است ، مؤ منان به راحتى از آن مى گذرند و وارد بهشت مى شوند؛ امّا كسانى كه از اهريمن ، پيروى كرده واعمال شان نيك نبوده است ، از اين پل نمى توانند عبور كنند، و در دوزخ مى افتند.

بهشتى كه در دين زرتشت ، وصف شده است ، چندان با بهشت در اسلام ، تفاوت ندارد ؛ امّا دوزخاين دين با دوزخ اسلام كاملا متفاوت است ؛ چون در دين زرتشت ، دوزخ ، آتشين و سوزان نيست ،بلكه جايى بسيار سرد، تاريك و وحشتناك است و از آن صداى دلخراش ‍ (فرياد) به گوش مى رسد و بسيار هم متعفّن است ، به حدّى كه متراكم شده و جنبه مادّى پيدا كرده و مى توان آن رابا چشم ديد. اين گونه وصف دوزخ از سوى زرتشتيان نشانگر اين است كه چون آرياييان ازمناطق بسيار سرد (سيبرى ) برخاسته و از سرماى شديد آن جا در رنج و عذاب بوده اند، و دربرابر، آتش براى مردم آن زمان بسيار مقدّس و دلپسند و نيز مايه آرامش و سلامت بوده است درست به عكس اقوام سامى نژاد كه در منطقه بسيار گرمسير استوايى به سر مى برند و يخو سرما براى شان لذّت بخش است بر اين اساس ، دوزخ را اين طور تعريف و وصف كردهاند.(333)

9- بنابر آنچه در گات ها آمده اساس ديانت زرتشت ، بر سه محور: (انديشه نيك ، گفتار نيكو كردار نيك ) و نيز بر راستى و درستى ، بنا نهاده شده و نقطه مقابل آن ، دروغ و نادرستى است . تمام قواى عالَم ناشى از راستى و دروغ مىباشد.(334)

10- بنابر اعتقاد سنتى زرتشتيان ، عمر جهان 12 هزارسال است كه به چهار دوره سه هزار ساله تقسيم مى شود؛ 3 هزارسال اوّل ، دوران فروهران و عصر مينوى جهان (دوران روحانى اين عالم و موجودات معنوى آن ) (335) 3 هزار سال دوم ، دوران آفرينش جسمانى و مادى و نيز دوران زندگى بى گزند و خوش و همچنين عصر طلايى تاريخ دينى مزديسنان ، 3 هزارسال سوّم ، دوران سلطنت شهرياران و تسلّط اهريمن و 3 هزارسال چهارم دوران ظهور خود زرتشت در آغاز هزاره نخست اين دوران و ظهور موعودهاى سه گانهآيين زرتشت است ؛ زيرا زرتشتيان منتظر 3 موعود هستندكه هر كدام از آن ها به فاصله هزارسال ، تولّد مى يابد و دنيا را پر از عدل وداد مى كند.

بر اساس عقيده زرتشتيان ، اين سه موعود كه ازنسل زرتشت هستند، (هوشيدر)، (هوشيدرما) و (سوشيانس ) نام دارند. بنابر اعتقاد آنان موعود سوّم يعنى سوشيانس كه آخرين آفرينش اهورا مزدا خواهد بود، وقتى كه ظهور كرد همچون موعودهاى پيشين با اهورا مزدا صحبت مى كند و امانت رسالت مزديسنا به وى واگذار مى شود، واو بر نيروهاى اهريمنى و شرور، پيروز خواهد شد و به همه موجودات ، سود مى رساند و همه موجودات از پرتو او به يك زندگى فناناپذير، دست مى يابند. پس از او عمر جهان ، پايان مى يابد و قيامت ، فرا مى رسد.(336)

325- آشنايى با تاريخ اديان ، ص 91.

326- اين نام به شكل هاى هُرمَزد، هَرمُزد، اورمَزد، هور مزد و هرمزو اورمز آمده و به خداوند ويزدان ، ترجمه شده است ؛ دانش نامه مزديسنا، ص 19.

327- همان ، ص 21.

328- تاريخ جامع اديان ص 307.

329- ر.ك . تاريخ جامع اديان ، ص 307 308.

330- دانش نامه مزديسنا، ص 134.

331- آشنايى با تاريخ اديان ، ص 92؛ تاريخ اديان و مذاهب جهان ، ج 1، ص 38.

332- آشنايى با تاريخ اديان ، ص 93.

333- برگرفته از آشنايى با تاريخ اديان ، ص 93 94؛ خلاصه اديان ، 100 101.

334- ر.ك . تاريخ اديان و مذاهب جهان ، ج 1، ص 413 414.

335- ر.ك . دانش نامه مزديسنا، ص 374 376 و 446.

336- برگرفته از اصل و نسب دين هاى ايرانى ، ص 128 135؛ خلاصه اديان ، ص98 100.

کتاب: آشنايى با اديان الهي