ما در احاديث مختص به بند بند اذان و اقامه در عصر پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - تتبع نموده ايم و نديديم كه ((الصلاة خير من النوم)) جزء اذان باشد، بلكه - چنانكه صاحب نظران احكام، سنن و منقدين حديث اطلاع دارند - اين بند در زمان ابوبكر هم نبوده است. فقط عمر بن خطاب مدتى بعد از آنكه روى كار آمد، چون آن را مستحب و مستحسن دانست، دستور داد در اذان صبح بگويند. و بدينگونه آن را تشريع كرد. روايات ائمّه عترت طاهره در اين خصوص (كه الصلاة خير من النوم جزء اذان نيست و ساخته عمر است) به حد تواتر رسيده است.

اما از طريق غير شيعه و بزرگان اهل تسنّن كافى است كه آنچه مالك بن انس در كتاب ((موطأ)) نقل كرده است در اينجا بياوريم. مالك مى نويسد: ((مؤذن عمر نزد عمر بن خطاب آمد تا او را براى نماز صدا كند، ديد عمر خوابيده است، پس گفت: ((الصلاة خير من النوم)) عمر هم دستور داد مؤ ذن، اين جمله را در اذان صبح قرار دهد)).

زرقانى در تعليق خود بر اين كلمه در شرح موطأ مالك مى نويسد: (340) ((اين مطلب را دارقطنى در سنن از طريق وكيع در تصنيف خود، آن را از عمرى از نافع از عبداللّه عمر از عمر نقل كرده است. سپس مى گويد: از سفيان و او از محمدبن عجلان از نافع از عبداللّه عمر از عمر روايت شده كه عمر به مؤذن خود گفت: وقتى در نماز صبح به ((حىّ على الفلاح)) رسيدى بگو: ((الصلاة خير من النوم، الصلاة خير من النوم!!)).

 

مؤلّف:

اين حديث را ابن ابى شيبه از هشام بن عروه نقل كرده است. ساير محدّثان بزرگ اهل سنّت نيز آن را روايت نموده اند.

بنابراين، آنچه از محمدبن خالد بن عبداللّه واسطى از پدرش از عبدالرحمن بن اسحاق از زهرى از سالم از پدرش روايت كرده اند كه پيغمبر با مردم مشورت نمود كه براى اعلام نماز چه بگويند، فاقد ارزش است؛ زيرا در اين روايت مجعول مى گويد: اصحاب به پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - گفتند: خوب است بوق بزنيم! ولى پيغمبر آن را نپسنديد، چون بوق زدن، شعار يهود بود! بعد گفتند: ناقوس چطور است؟ باز پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بخاطر اينكه شعار نصارا بود آن را هم نپسنديد.

همان شب يكى از مردان مدينه (انصار) و عمر بن خطاب در خواب شنيدند كه منادى اذان مى گويد، مرد انصارى نيز شبانه آمد در خانه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و موضوع را به اطلاع حضرت رسانيد، پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم به بلال دستور داد تا همانگونه كه انصارى در خواب شنيده بود، اذان بگويد!!!

سپس زهرى مى گويد: ((بلال در اذان صبح افزود ((الصلاة خير من النوم)) پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم آن را تثبيت كرد... )).

ابن ماجه اين حديث را در باب اذان در سنن خود آورده است!

در رد اين حديث كافى است كه بگوييم: يحيى بن معين درباره راوى آن (محمدبن خالد) گفته است: ((وى مرد بدى است)).

و مرّه گفته است: ((وى چيزى به حساب نمى آيد)). و ابن عدى گفته: مهمترين حديثى كه احمد و يحيى از وى مردود دانسته اند، روايتى است كه او از پدرش نقل مى كند!

علاوه او روايات نامربوط ديگر هم دارد. ابو زرعه مى گويد: محمدبن خالد، راوى ضعيفى است.

يحيى بن معين گفته است: ((محمد بن خالدبن عبداللّه دروغگو است. اگر او را ديدى پس گردن بزن)).

 

مؤلّف:

ذهبى نيز در ((ميزان الاعتدال)) از وى نام برده و آنچه را ما نقل كرديم از دانشمندان جرح و تعديل درباره او آورده است. (ملاحظه فرماييد).

نظير اين حديث محمد بن خالد از لحاظ بطلان و مردود بودن، روايتى است كه از ابو محذوره نقل شد. وى مى گويد: گفتم: يا رسول اللّه! دستور اذان را به من ياد بده!

پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - دست به پيشانى من كشيد و فرمود: ((با صداى بلند مى گويى: اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر. سپس مى گويى: اشهد ان لا اله الاّ اللّه، اشهد ان لااله الاّ اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه، آنگاه با صداى بلند مى گويى: اشهد ان لا اله الاّاللّه، اشهد ان لااله الاّ اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه، حى على الصلاة، حى على الصلاة، حى على الفلاح، حى على الفلاح، اگر اذان براى نماز صبح بود مى گويى: ((الصلاة خير من النوم، الصلاة خير من النوم)) اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه.

اين روايت را ابو داوود به دو طريق از ابو محذوره نقل كرده است. به يك طريق از محمد بن عبدالملك بن ابى محذوره از پدرش از جدش مى باشد. اين محمد بن عبدالملك به تصريح ذهبى در ميزان الاعتدال كسى است كه علماى حديث، به وى استناد نمى جويند.

و طريق ديگر، از عثمان بن سائب از پدرش است. پدر وى نيز به گفته ذهبى از راويان مجهول منفور است!

علاوه، مسلم اين حديث را از خود ابومحذوره نقل مى كند(341).

ولى بايد دانست كه بند ((الصلاة خير من النوم)) در حديث ابو محذوره، نمى تواند شاهدى براى اهل تسنّن باشد. بزودى به ارزش روايتى كه ابو داوود و ديگران از محمد بن عبداللّه بن زيد درباره بندهاى اذان نقل كرده اند - كه بلال با املاى عبداللّه بن زيد آن را خواند - پى خواهيد برد كه در آن ((الصلاة خير من النوم)) نيست. با اينكه آن اذان براى نماز صبح بوده است!

افزون بر اين، ابو محذوره از كسانى است كه در سال هشتم هجرى بعد از فتح مكه اسلام آورد و جزء ((مؤلّفة قلوبهم)) بود كه ايمانى ضعيف داشت. و پس از آنكه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - در جنگ حنين بر قبايل هوازن پيروز شد، و از آنجا رفت، اسلام آورد.

آن روز، هيچكس در نظر ابومحذوره از پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و چيزى از فرمان او ناخوشايندتر نبود. وى مؤذن پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - را مسخره مى كرد، و با صداى بلند به تقليد از او مى پرداخت!

ولى كيسه هاى نقره اى كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - به اين دسته از مردم ضعيف الايمان و دشمنان محارب خود داد، و اخلاق بى نظير حضرت نسبت به عموم قائلين به شهادتين و مسلمان شدن دسته هاى مختلف عرب، موجب شد كه ابو محذوره و ساير منافقان امثال او نيز، به اسلام بگروند. ابو محذوره تا زنده بود به مدينه نيامد، خدا بهتر از باطن او اطلاع دارد(342).

مضافاً به اينكه: پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - سخنى دارد كه به اين سه نفر، يعنى: ابومحذوره، ابو هريره و سمرة بن جندب فرموده است و آن اينكه: آخرين فردى كه از شما مى ميرد در آتش جهنّم خواهد بود(343).

اين روش حكيمانه پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - بود كه مى خواست منافقان را از تصرف در شؤون اسلام و مسلمانان دور گرداند؛ زيرا از آنجا كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - از سوء باطن آن سه نفر آگاه بود، خواست كه دلهاى امت خود را نسبت به ايشان مردد سازد. و اينان را در نظر عموم، منفور گرداند تا مبادا كارى كه موكول به مؤمنين عادل است، به دست اينان بيفتد.

به همين منظور، تصريح فرمود، هر كدام كه ديرتر بميرد، جهنمى خواهد بود، ولى آن را مجمل گذارد، به طورى كه نسبت به هر سه آنها قابل تطبيق باشد. بعد هم اين اجمال را مقرون به ((بيان)) نساخت و سخن خود را توضيح نداد.

روزها و شبها گذشت و پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - به جهان باقى شتافت، ولى تعيين مصداق نفرمود و بيانى نياورد. نتيجه اين شد كه خردمندان از امت او هر سه نفر را مطرود و منفور دانستند و هيچيك از حقوق مدنى اسلام را كه منوط به وجود فرد عادل بود، موكول به اينان نكرد. چون علم اجمالى، به حكم قاعده عقلى در شبهات محصوره، اين اقتضا را داشت.

اگر از نظر پيامبر، آن سه نفر از لحاظ دور گشتن از دخل و تصرف در حريم دين و مبانى اسلامى يكسان نبودند، محال بود وجود مقدس پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - كه سرآمد حكماى جهان بود - در اين گونه مقام، بيان و توضيح نياورد.

ممكن است گفته شود: شايد پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - تعيين مصداق كرده باشد و سخن مجمل خود را توضيح داده است، ولى به مرور زمان اين بيان بر ما پوشيده مانده باشد.

در پاسخ مى گوييم: اگر چنين قرينه اى وجود داشت، بعدها اين سه نفر بر اثر گفتار پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - در معرض بيم و هراس قرار نمى گرفتند. چنانكه بر افراد مطلع كه اينان را شناخته اند پوشيده نيست.

علاوه، در اين امر مشكل بعد از صدور بيان و توضيح پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله -، نبودن بيان و اختفاى آن يكسان است؛ زيرا نتيجه آن نسبت به ما يكى است، چون براى ما جايز نيست كه از عمل به مقتضاى آنچه علم اجمالى در مقام تنجيز تكليف در شبهه محصوره ايجاب مى كند - در هر دو صورت - خوددارى كنيم.

پرسش:

آنچه در گفتار پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - هست اين است كه فردى كه تهديد به دوزخى بودن شده، پيش از مرگ اولى و دومى مجمل است. و هنگامى كه آن دو، در مرگ به وى سبقت گرفتند، روشن و معلوم مى گردد آن كس كه مانده است حتماً جهنمى خواهد بود. و در اينجا ديگر اجمال و اشكالى نخواهد بود.

 

پاسخ:

اولاً:

همانطور كه ترك بيان به هنگام احتياج به آن، از پيغمبران محال است، تأخير آن از وقت حاجت نيز محال مى باشد. وقت حاجت نيز در اينجا متصل به لحظه صدور انذار و بيم دادن است، البته در صورتى كه هر يك از اين سه نفر در معرض اين تهديد باشند؛ زيرا اينان از لحظه اى كه مسلمان شدند، شرعاً از لحاظ حقوق مدنى، مانند امام جماعت شدن، قبول گواهى، فتوا دادن و قضاوت كردن با وجود شروط آن و غير اينها از آنچه مستلزم تقوا و عدالت است، مورد احتياج مسلمين بودند.

با اين فرض، اگر هدف، دور ساختن اينان از حريم احكام اسلامى نبود، پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - به اتكاى مرور زمان، بيان و توضيح خود را به تأخير نمى انداخت.

محال است كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بدون جهت، شخصى را به يك چشم بر هم زدن از حقش دور نمايد، يا كسى را بى جهت خوار و رسوا گرداند، سپس او را به همان رسوايى باقى گذارد تا او رحلت كند و آن شخص به رسوايى خود باقى بماند و ما هم از برائت او اطلاع حاصل نكنيم.

ثانياً:

ما در اين باره به قدر كافى مطالعه و تحقيق نموده ايم، اما نفهميديم كدام يك از اينان ديرتر از دنيا رفتند؛ زيرا اقوال درباره تاريخ فوت آنها متناقض است و به هيچ كدام نمى توان اعتماد نمود. برخى هم چنان مجمل و سر بسته است كه نمى توان روى آن تكيه كرد.

تناقض از آن جهت كه بعضى نوشته اند: سمرة بن جندب در سال 58 هجرى درگذشت و مرگ ابو هريره را در سال 59 نوشته اند. و از سويى گفته اند: ابو هريره در سال 57 از دنيا رفته است. بقيه آراء درباره مرگ آنها نيز از همين قبيل است.

مجمل و متشابه هم بدين علت است كه نوشته اند: هر سه آنها در سال 57 مرده اند، بدون اينكه ساعت و روز و ماه آن را معلوم كنند.

ثالثاً:

از خوى پسنديده رسول خدا - صلّى اللّه عليه وآله - كه نسبت به اهل ايمان، سخت رئوف و مهربان بود - بسيار دور است كه نسبت به كسى كه او را محترم مى داشت، چنين سخنى بگويد. و با آن حسن خلق عظيمى كه خداوند به او ارزانى داشته بود(344)، بدون استحقاق، او را تهديد به آتش دوزخ كند. اگر در يكى از آنها نفعى وجود داشت، او را در آن سرنوشت دردناك شريك نمى گردانيد، ولى مسلم بود كه وحى آسمانى، پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - را ناگزير ساخت كه به خاطر حفظ امت، آنها را بدين سخن مخاطب سازد، تا در ميان مردم شناخته شوند ((وَ ما يَنطِقُ عَنِ الهَوى اِنْ هُوَ الاّ وَحْىٌ يُوحى))(345) و (346).

تذكر لازم

هر كس از رأى برادران ما اهل تسنن درباره مبدأ اذان و اقامه و تشريع آنها، آگاهى داشته باشد، از اينكه در آن قائل به زياده و نقصان شده اند، تعجب نخواهد كرد؛ زيرا آنها - كه خداوند ما و آنها را هدايت كند - عقيده ندارند كه اذان و اقامه را خداوند به وحى آسمانى تشريع فرمود، و پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - با اتكاى به وحى الهى، آن را مانند ساير نظامات و احكام دين، تشريع نمود، بلكه مى گويند: پندارى بوده است كه به وسيله خواب يكى از اصحاب پديد آمد! و اهل سنت بر آن اجماع دارند و در اين باره احاديثى نقل كرده و مدعى هستند كه همگى صحيح و به حد تواتر رسيده است!!

اينك يكى از صحيح ترين آن احاديث اين است: ابو عمير بن انس از يكى از عموزادگان خود از انصار روايت مى كند كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - به فكر افتاد كه چگونه مردم را براى اذان گفتن، گِرد آورد. يكى گفت: پرچم برافراشته كن تا هرگاه اصحاب آن را ديدند به يكديگر خبر دهند كه وقت نماز است. پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - اين را نپسنديد.

عده اى گفتند: شيپور بزنند. حضرت، اين را نيز نپسنديد وفرمود: اين شعار يهود است.

عرض كردند: ناقوس چطور است؟ فرمود: آن هم تعلق به نصارا دارد. پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - اول ناقوس را خوش نداشت، ولى بعد امر كرد آن را بسازند، و ناقوسى از چوب ساختند.

در اين هنگام عبداللّه بن زيد كه متوجه ناراحتى پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بود، اذان و اقامه را در خواب شنيد. روز بعد نزد پيغمبر آمد و به وى اطلاع داد. او گفت: يا رسول اللّه! من در بين خواب و بيدارى بودم كه منادى آمد و اذان را به من تعليم داد.

راوى مى گويد: قبلاً عمر بن خطاب نيز اين خواب را ديده بود، ولى آن را تا بيست روز پنهان داشت (347). بعد او هم موضوع را به پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - اطلاع داد!

حضرت فرمود: چرا به من اطلاع ندادى؟

عمر گفت: عبداللّه بن زيد بر من پيشى گرفت، من هم شرم كردم! پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - هم فرمود: اى بلال! برخيز وهر دستورى كه عبداللّه بن زيد به تو داد آن را انجام بده! بلال هم اذان گفت... ))(348).

محمدبن عبداللّه بن زيد انصارى از پدرش نقل مى كند كه گفت: ((وقتى پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - دستور داد ناقوس بسازند تا با صداى آن مردم را براى اقامه نماز گِرد آورند، من مردى را در خواب ديدم كه ناقوس را در دست دارد. پرسيدم: اين ناقوس را مى فروشى؟ گفت: براى چه مى خواهى؟ گفتم: مى خواهيم به وسيله آن مردم را براى نماز گِرد آوريم.

گفت: نمى خواهى تو را به چيزى بهتر از آن راهنمايى كنم؟

گفتم: چرا، آن چيست؟

گفت: مى گويى: ((اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اشهد ان لااله الاّ اللّه، اشهد ان لااله الاّ اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه، اشهد انّ محمداً رسول اللّه، ، حى على الصلاة، حى على الصلاة، حى على الفلاح، حى على الفلاح، اللّه اكبر، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه))(349).

بعد لحظه اى از من دور شد، سپس گفت: هر وقت براى نماز برخاستى (يعنى اقامه) مى گويى: ((اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اشهد ان لااله الاّ اللّه، اشهد ان لااله الاّ اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه، اشهد انّ محمداً رسول اللّه، ، حى على الصلاة، حى على الفلاح، قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة، اللّه اكبر، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه)).

چون صبح شد به حضور پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - آمدم و خواب خود را نقل كردم. پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - فرمود: خواب واقعى بوده است! برخيز و با صداى بلند آن را به بلال ياد بده، من هم برخاستم و جمله جمله خواندم تا بلال ياد گرفت و اذان گفت.

وقتى عمر بن خطاب در خانه اش آن را شنيد به سرعت آمد حضور پيغمبر و گفت: به خدايى كه تو را به پيغمبرى مبعوث كرده است، من هم اين خواب را ديده ام... ))(350).

مالك بن انس، اين حديث را خلاصه كرده و در بحث اذان در ((موطأ)) از يحيى بن سعيد نقل مى كند كه گفت: ((پيغمبر دستور داد دو چوب را بهم بكوبند(351) تا با صداى آن مردم را براى نماز گِرد آورند. چون عبداللّه بن زيد انصارى، دو چوب را در خواب ديد گفت: مانند دو چوبى است كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - مى خواهد مردم را براى نماز گِرد آورد. به وى گفته شد آيا اذان نمى گوييد. سپس اذان را به وى ياد دادند. وقتى بيدار شد حضور پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - آمد و خواب خود را نقل كرد. پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم دستور داد اذان بگويند... ))(352).

ابن عبدالبر قرطبى مى گويد: داستان عبداللّه بن زيد، راجع به آغاز اذان را گروهى از صحابه با الفاظ گوناگون و معانى نزديك به هم نقل كرده اند. سندها هم متواتر است. اين حديث از احاديث بسيار خوب است (353)!

مؤلّف:

ما درباره واقعيت اين احاديث به چند دليل اشكال داريم:

اول اينكه:

پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - درباره احكام الهى با مردم گفتگو و مشورت نمى كرد، بلكه در اين خصوص تابع وحى بود ((وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الهَوى اِنْ هُوَ الاّ وَحْىٌ يُوحى عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى))(354).

اصولاً انبيا چنين بودند كه هيچكدام راجع به شرايع آسمانى با امت خود مذاكره نمى نمودند: ((بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لايَسْبِقُونَهُ بِالْقَولِ وَهُم بِاَمْرِهِ يَعْمَلُونَ))(355)؛

يعنى: ((آنها بندگان بزرگوارى بودند كه در سخن، بر خدا پيشى نمى گرفتند. و هميشه عمل به امر خداوند مى كردند)).

همين كافى است كه خداوند به پيغمبر و خاتم انبياى خود مى فرمايد:

((قُلْ اِنَّما اَ تَّبِعُ ما يُوحى اِلىَّ مِنْ رَبّى هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يَؤمِنُونَ))(356)؛

يعنى: ((بگو من فقط از وحيى كه خدايم براى من مى فرستد، پيروى مى كنم، اين روشنايى از خدايتان هست و هدايت و رحمت است براى قومى كه ايمان مى آورند)).

((قُلْ مايَكُونُ لى اَنْ اُ بَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسى اِنْ اَ تَّبِعُ الاّ مايُوحى اِلىَّ، اِنّى اَخافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّى عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ))(357)؛

يعنى: ((بگو مرا نمى رسد كه از پيش خود آن را تغيير دهم، من تابع وحيى هستم كه به من مى رسد، من از نافرمانى خدايم و از عذاب روز بزرگ، وحشت دارم)).

((قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَما اَدْرى ما يُفْعَلُ بى وَلا بِكُمْ اِنْ اَ تَّبِعُ اِلاّ ما يُوحى اِلىَّ وَ ما اَ نَا اِلاّ نَذيرٌ مُبينٌ))(358)؛

يعنى: ((اى پيغمبر! به امت بگو: من در بين رسولان اولين پيغمبرى نيستم كه تازه در جهان آوازه رسالت بلند كرده ام. ونمى دانم با من و شما چه خواهند كرد، من از وحى آسمانى پيروى مى كنم، من بيم رسانى آشكار هستم)).

علاوه بر اين، خداى عالم، پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - را از شتاب در كارها ولو با حركت دادن زبان، برحذر داشته است:

((لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ اِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَاِذا قَرَاءْناهُ فَاتَّبِ-عْ قُرْآنَهُ ثُمَّ اِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ))(359)؛

يعنى: ((زبان خود را براى نزول وحى، نجنبان (شتاب مكن) فراهم آوردن و گِرد آوردن آن به عهده ماست. و چون آن را خوانديم، تلاوت آن را پيروى كن، آنگاه توضيح دادن آن به عهده ماست)).

و فرموده است: ((اِنَّهُ لَقُولُ رَسُولٍ كَريمٍ... ))(360).

دوم اينكه:

مشورتى كه در اين احاديث به عمل آمده، به حكم عقل در تشريع احكام الهى فاقد ارزش است؛ زيرا عقل وقوع آن را از پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - خدا محال مى داند. آيا رأى مردم در اين احاديث، گفتگويى نيست كه به خدا نسبت داده اند؟:

((وَ لَوْ تَقَوّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الاْ قاويلِ لاََخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتينَ فَما مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حاجِزينَ))(361)؛

يعنى: ((اگر پيغمبر گفتگويى را به ما نسبت مى داد، او را به سختى مى گرفتيم و شاه رگش را مى بريديم، و هيچيك از شما هم نمى توانستيد مانع شويد)).

آرى، پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - با اصحاب خويش، در امور دنيا مشورت مى نمود؛ مانند ملاقات با دشمن و فنون جنگى و غيره تا به آيه شريفه ((وَ شاوِرْهُمْ فِى الاْ مْرِ))(362) عمل كرده باشد. با اينكه در اين موارد هم با استفاده از وحى آسمانى از مشورت با آنان بى نياز بود، مع الوصف با آنان به مشورت مى پرداخت، ولى در مقام قانونگذارى، راهى جز پيروى از وحى الهى نبود.

سوم اينكه:

اين احاديث، متضمن تحير پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - است كه اين از افرادى مانند پيغمبر كه با خدا رابطه دارند، هيچگونه تناسبى ندارد. به طورى كه بقدرى حيران و سرگردان بوده كه ناگزير مى شود براى تعيين تكليف، با مردم مشورت نمايد، اول ناقوس را ناخوش دارد و بعد دستور دهد كه آن را بسازند! و از آن پس آن را هم رها كند و به خواب عبداللّه بن زيد، ترتيب اثر بدهد!! از اين مهمتر اينكه عدول از ناقوس قبل از آن بود كه وقت استفاده از آن فرا برسد!!!

اين همان بدائى است كه نسبت به خداوند متعال و پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - محال است. پيغمبرى كه فرشتگان بر وى نازل مى شدند، و بر او وحى مى رسيد و قرآن فرود مى آمد و خود، سرور انبيا و خاتم آنها بود! بخصوص كه خواب افراد عادى به هيچوجه و به اجماع امت اسلام، از لحاظ شرعى اعتبار وحجيت ندارد.

چهارم اينكه:

تعارضى كه ميان اين احاديث هست ايجاب مى كند كه همگى از درجه اعتبار ساقط شوند. كافى است كه به دو حديث ابوعمر و محمدبن عبداللّه بن زيد و تعارضى كه با خواب عمر دارد توجه كنيد تا ميزان تعارض آن به خوبى آشكار گردد.

افزون بر اين، دو حديثى كه اشاره به آن نموديم مى گويد: خواب را فقط عبداللّه زيد و عمر خطاب ديدند، ولى حديث خواب را كه طبرانى در كتاب ((اوسط)) نقل مى كند مى گويد: ابوبكر هم اين خواب را ديد! علاوه، اهل تسنن احاديث ديگرى هم دارند كه صريحاً مى گويد: چهارده نفر از مردان صحابه چنين خوابى را ديدند! چنانكه در ((شرح التنبيه)) جبيلى هست.

و همچنين روايت شده است كه خواب آن شب را هفده نفر از انصار و عمر خطاب به تنهايى از مهاجرين ديدند! در روايت هم آمده است كه بلال نيز اذن را در خواب شنيد! و متناقضات ديگرى از اين قبيل كه جاى ذكر آن نيست! قسمتى از آن را حلبى در سيره خود نقل كرده است كه باعث شگفتى بسيار عجيبى است. او خواسته است ميان آنها را جمع كند ولى عمل خود را به باد داده است! (363)

پنجم اينكه:

بخارى و مسلم اين خواب را به كلى مهمل دانسته و در صحيح خود از آن ذكرى ننموده اند؛ نه از عبداللّه بن زيد و نه از عمر و نه از ديگران. و اين خود مى رساند كه موضوع خواب، نزد آنها ثابت نبوده است.

بله، آنها در ((باب بدء الاذان)) از عبداللّه عمر روايت مى كنند كه گفت: مسلمانان هنگام ورود به مدينه يكديگر را براى نماز گزاردن خبر مى كردند، و كسى آن را اعلام نمى كرد. روزى در اين باره سخن به ميان رفت، يكى گفت: براى اين منظور ناقوسى مانند ناقوس نصاراى درست كنيد. و ديگرى گفت: شيپور يهود بهتر است.

ولى عمر گفت: چرا كسى را نمى فرستيد كه نماز را اعلام كند؟ پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم فرمود: اى بلال! برخيز و موقع نماز را اعلام كن. بلال هم اذان گفت. اين تمام مطالبى است كه در صحيح بخارى و مسلم راجع به آغاز اذان و مشروعيت آن آمده است. و هر دو آن را نقل كرده اند و هر دو نيز از بقيه ذكرى به ميان نياورده اند. و همين مطلب هم براى معارضه با همه احاديث آن رؤ ياها كافى است؛ زيرا مقتضاى اين حديث اين است كه اذان نخست با رأى عمر انجام گرفت نه با خواب او، و اقامه را نيز خواب عبداللّه بن زيد پديد آورد كه از عمر جلو افتاد!

به همين جهت نيز عبداللّه بن زيد در ميان اهل سنت معروف است كه اذان را او در خواب ديد و ((صاحب اذان)) خوانده مى شود!

و نيز حديث بخارى و مسلم صريح است در اين كه: پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - در مجلس مشورتى، دستور داد تا بلال اذان بگويد. و عمر هم هنگام صدور اين امر حاضر بود، ولى احاديث خواب تمام آنها صراحت دارند در اينكه وقتى پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - دستور داد بلال اذان بگويد كه عبداللّه بن زيد، خواب خود را براى حضرت نقل كرده بود. و اين نيز حداقل يك شب بعد از مشورت بود. و عمر هم حاضر نبود بلكه فقط اذان را در خانه خود شنيد. به دنبال آن با شتاب به حضور پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - رسيد و گفت: به خدايى كه تو را به نبوت مبعوث نموده است، من هم اين خواب را ديده ام!

شما را به جدتان و به شرافت انصاف و علو حقّ و بزرگوارى خدا قسم! آيا جمع ميان اين و آن امكان پذير است؟!

علاوه، حاكم نيشابورى نيز از احاديث رؤياى اذان و اقامه، سخنى نگفته و هيچ كدام را در مستدرك خود نقل نكرده است، مانند بخارى و مسلم كه سربسته گذارده اند و حتى يك حديث آن را نقل نكرده اند. تمام اينها مى رساند كه احاديث رؤياى اذان و اقامه در نظر بخارى ومسلم، بكلى از درجه صحت و اعتبار ساقط بوده است؛ زيرا حاكم نيشابورى بنا داشته است هر حديث صحيحى را كه بخارى و مسلم در صحيح خود نياورده اند با شروط پذيرش حديث در نزد آن دو، در مستدرك صحيحين بياورد. و اين مطلب را نيز كاملاً در مستدرك (364) رعايت كرده است.

چون با اين وصف، حاكم چيزى از احاديث رؤيا را در مستدرك نقل نكرده است، به خوبى مى دانيم كه حاكم نيز احاديث مزبور را نه در صحيح شيخين و نه در كتاب ديگر با شروط معتبر در نزد آنان، صحيح و مسلّم ندانسته است.

حاكم در اينجا سخنى دارد كه مى رساند وى جزم به بطلان احاديث رؤيا داشته است. وى مى گويد: ((علت اينكه بخارى و مسلم، حديث عبداللّه بن زيد را ترك گفته اند اين است كه عبداللّه خود، پيش از اين واقعه از دنيا رفت!!)).

مؤيد اين مطلب اين است كه آغاز اذان در نظر اهل تسنن، بعد از واقعه جنگ احد بوده است.

ابو نعيم اصفهانى در كتاب ((حلية الا ولياء)) در شرح حال عمر بن عبدالعزيز به سند صحيح (365) از عبداللّه عميرى روايت مى كند كه گفت: دختر عبداللّه بن زيد بر عمر بن عبدالعزيز وارد شد و گفت: من دختر عبداللّه بن زيد هستم كه جنگ بدر حضور داشت و در جنگ احد كشته شد.

عمر گفت: هر چه مى خواهى بگو، و آنچه مى خواست به وى عطا نمود.

مؤلّف:

اگر چنانكه مى گويند عبداللّه بن زيد اذان را در رؤ يا ديده بود، دخترش نيز هنگام معرفى خود آن را به زبان مى راند.

ششم اينكه:

خداوند متعال كسانى را كه ايمان آورده اند تهديد نموده است كه از خدا و پيغمبر جلو نيفتند و صداى خود را بلندتر از صداى پيغمبر ننمايند و مانند افراد ديگر با صداى بلند با حضرت سخن نگويند. و اعلام خطر نموده است كه اگر چنين كردند، اعمال شايسته آنها بكلى از ميان خواهد رفت؛ چنانچه مى فرمايد:

((يا اَ يُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ سَميعٌ عَليمٌ# يا اَ يُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا اَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبىّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ اَنْ تَحْبَطَ اَعْمالُكُمْ وَ اَ نْتُم لا تَشْعُرُونَ))(366)؛

يعنى: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! (در هيچ كارى) بر خدا و رسولِ، تقدّم نجوييد. و از خدا بترسيد كه (نافرمانى نكنيد) كه خدا به گفتار شما شنوا (و به كردارتان) داناست. اى اهل ايمان! فوق صوت پيغمبر، صدا بلند نكنيد (با پيامبر با ادب سخن بگوييد) كه اعمال نيك شما (در اثر بى ادبى) محو و نابود نشود و شما فهم نكنيد)).

علت نزول آيه شريفه فوق اين بود كه هيأ تى از سواران بنى تميم به حضور پيغمبر رسيدند و از حضرتش خواستند تا يكى از آنها را برايشان امير گرداند. چنانچه بخارى (367) در تفسير آيه مى گويد: قبل از همه ابوبكر گفت: يا رسول اللّه! ابن قعقاع بن معبد را برايشان امير قرار بده! عمر هم بعد از حرف دوستش، بى درنگ گفت: يا رسول اللّه! اقرع بن حابس از بنى مجاشع را بر اينان امير نما!

ابوبكر گفت: منظور تو مخالفت با من است و متعاقب آن، كار هر دو به نزاع و دشمنى كشيد وصداهايشان بلند گرديد، خداى عالم اين آيات محكم را به خاطر عجله آنها در نظر دادن و جلو افتادن بر پيغمبر و بلند نمودن صدايشان نسبت به صداى پيغمبر، نازل فرمود.

خداوند عموم اهل ايمان را با اين آيات، مخاطب ساخته است تا همگى بدانند كه وظيفه آنها نسبت به خدا و پيغمبر چيست. اين آيات كه در سوره حجرات است تمام مردان و زنان با ايمان را از نظر دادن در مقابل پيغمبر و هر اقدامى پيش از آن حضرت را، بر حذر داشته است؛ زيرا معناى ((از خدا و پيغمبر جلو نيفتيد)) اين است كه قبل از امر خداوند و اظهار پيغمبر، شما چيزى نگوييد تا خداوند آنچه را مى خواهد به زبان پيغمبرش جارى كند.

پيشنهاد كنندگان آن روز (ابوبكر و عمر) براى دخالت در امور مسلمانان براى خود حق و ارجى قائل بودند، ولى خداوند مؤمنين را متوجه اشتباه آنها - كه به نظرشان كار خوبى بود - نمود و ايشان را متنبه كرد كه پا را از حد گليم خويش فراتر نگذارند.

و اينكه فرمود: ((صدايتان را بالاتر از صداى پيغمبر قرار ندهيد)) نهى از سخن گفتن آنهاست كه مى خواستند به ديگران بفهمانند كه دخالتى در امور دارند، يا در پيش خدا و پيغمبر، داراى مقامى هستند؛ زيرا هر كس كه صدايش را بالاتر از صداى ديگرى قرار مى دهد، خود را به طرز خاصى معتبرتر از او مى داند. و براى خود صلاحيت ويژه اى قائل است. واين مطلبى است كه براى هيچكس در حضور پيغمبر خدا - صلّى اللّه عليه وآله - جايز نيست.

هر كس كه در جمله: ((و از خدا بترسيد كه خداوند شنوا و داناست)) امعان نظر كند، و اين موضوع را به ياد آورد كه ((بترسيد از اينكه اعمالتان تباه شود و شما ندانيد)) چنانكه مى بايد، پى به حقيقت مطلب مى برد.

كسى كه مى داند خداوند آنچه را ابوبكر و عمر پيش از خدا و پيغمبر اظهار داشتند - كه مردى از بنى تميم را امير قوم گرداند - تأييد نكرد، مى داند كه خدا و پيغمبرش، نظر مردم را در تشريع احكام دين، به طريق اولى نخواهند پذيرفت، ولى اگر قوم ما بدانند!!

هفتم اينكه:

اذان و اقامه از جنس خود فرائض يوميه و نمازهاى پنجگانه است. منشأ آن نيز همان منشأ فرائض است. اين مطلب را كسانى كه با طرز اداى الفاظ و معانى، آشنايى دارند و از بكار بردن اسلوبهاى بزرگان و هدفهاى ايشان آگاهند، به خوبى مى دانند.

اذان و اقامه از بزرگترين شعائر الهى هستند كه اختصاص به ملت اسلام دارد؛ زيرا اسلام بعد از همه اديان آمده است و شعائر آن بر آنچه پيش از آن بوده است، برترى دارد. بجاست كه اهل مطالعه و خردمندان، با من در بند بند اذان و اقامه بينديشند و معانى بزرگ و بلند و اهداف عاليه حق و حقيقت را در آن با صراحت، مورد تعمّق و دقت قرار دهند:

((اللّه اكبر، اشهد أ ن لااله الاّ اللّه، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه)) كه خود به بهترين وجه شنونده را به خدا و پيغمبر مى خواند و ذات مقدس آنها را مورد ستايش قرار مى دهد.

((حى على الصلاة؛ يعنى: بشتابيد به سوى نماز)).

((حى على الفلاح؛ يعنى: بشتابيد به سوى رستگارى)).

((حى على خير العمل؛ يعنى: بشتابيد به سوى بهترين عمل)).

گوينده آن هميشه به ياد خدا هست و چيزى را مهمتر از خدا نمى داند.

اين يك دعوت زنده است - كه به قول بعضى از بزرگان - گويى از سراسر جهان آفرينش و عالم حيات، صداى شنوايى و لبيك به گوش مى رسد. گويى انسان از لحظه اى كه صداى اذان به گوشش مى رسد، نماز را آغاز مى كند و از همان لحظه، وارد عالم غيب مى شود.

ندايى كه زمين و آسمان را به هم مى پيوندد و تواضع مخلوق را با عظمت خالق درهم مى آميزد. و حقيقت ابدى را به خاطره هاى بشرى، در هر نوبت از نمازها مانند خبر جديدى، باز مى گرداند. در پايان نيز مى گويد: اللّه اكبر، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه، لااله الاّ اللّه!

اين همان دعوت اذان است كه مسلمانان را به نماز مى خواند. و همان دعوت زنده اى است كه گوياى حقيقت جاويدان است، نه اينكه اشاره به آن كند. اين همان حقيقت بسيطه است كه در نهايت بساطت و راز شگفت آورى است كه در منتهاى شگفتى است؛ زيرا اين دعوت، حقايق را براى هميشه از تكرار بى نياز مى گرداند، حال آنكه حقايق در بين گرفتاريهاى دنياو عوارض فنا، نياز به تكرار دارد.

مسلمان از لحظه اى كه اذان را مى شنود مى داند كه او را به نماز دعوت مى كند؛ زيرا با اذان، عظمت خدا را به ياد مى آورد و همين ياد خداست كه لب لباب نماز است!

اين اذان است كه دل شب را مى شكافد. گويى يكى از ظواهر زنده طبيعت است كه گوشها و ارواح را آماده لبيك گفتن مى كند. و پرندگان و درختان را به سكوت در برابر خود وامى دارد و آب و هوا را آرام مى كند و دنيا يكسره امنيت و اجابت خود را آشكار مى سازد... (368).

به طور خلاصه، آنچه مسلم است، اذان و اقامه از چيزهايى است كه بشر قدرت آوردن آن را ندارد، ولو همگى دست به هم بدهند. پناه به خدا مى بريم اگر چنين واقعيت بزرگ دينى و آيات بالغه الهى را نسبت به بشر بدهند!!

هشتم اينكه:

تمام احاديث اهل تسنن راجع به آغاز اذان و اقامه، متناقض با رواياتى است كه از ائمّه اهل بيت - عليهم السّلام - رسيده است. بديهى است كه وقتى مخالف با احاديث اهل بيت باشد؛ خواه رأى شخصى يا روايت آنها باشد، در نزد ما ارزشى ندارد.

در باب اذان و اقامه در كتاب ((وسائل الشيعه)) به سند صحيح از امام جعفر صادق - عليه السّلام - روايت شده است كه فرمود: جبرئيل بر پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - نازل شد و اذان را آورد، نخست جبرئيل اذان گفت، سپس اقامه گفت، آنگاه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - به على - عليه السّلام - فرمود: بلال را صدا كن. وقتى بلال آمد پيغمبر اذان را به وى تعليم داد و امر فرمود كه به همان گونه اذان بگويد.

اين روايت را ثقة الاسلام كلينى، شيخ صدوق و شيخ طوسى - كه همگى در نهايت پاكى و تقوى بوده اند - نقل كرده اند. شهيد اول نيز در كتاب ((الذكرى)) روايت نموده است كه امام صادق - عليه السّلام - قومى را كه پنداشته بودند، پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - اذان را از عبداللّه بن زيد انصارى گرفته است، نكوهش نمود و فرمود: وحى الهى راجع به اذان به پيغمبر شما نازل شده است، و شما پنداشته ايد پيغمبر آن را از عبداللّه بن زيد گرفته است؟!

و از ابوالعلاء - به گفته سيره حلبيه - روايت است كه گفت: به محمد بن حنفيه (369) گفتم: ما حديث مى كنيم كه آغاز اذان به وسيله رؤيايى بود كه مردى از انصار ديد. محمد بن حنفيه سخت برآشفت، سپس گفت: شما آنچه را كه در دينتان و شريعت اسلام، اصل بود ترك گفته ايد و پنداشته ايد به واسطه رؤيايى بوده است كه مردى از انصار ديده، كه محتمل صدق و كذب است؟! و اى بسا كه خواب پريشان باشد.

من گفتم: حديث رؤياى عبداللّه بن زيد در ميان مردم (اهل سنت!) به حد استفاضه (370) رسيده است. محمدبن حنفيه گفت: به خدا قسم! اين مطلب باطل است. . )).

سفيان بن ليل گويد: بعد از آنكه حسن بن على از كوفه به مدينه آمد، من به خدمتش رسيدم، در حضور او راجع به اذان گفتگو شد. يكى از ما گفت: آغاز اذان به واسطه رؤياى عبداللّه بن زيد بوده است.

حسن بن على به وى فرمود: مقام اذان بزرگتر از اين است، جبرئيل اذان را دو به دو گفت و به پيغمبر ياد داد و يك بار، يك بار اقامه گفت و آن را به پيغمبر آموخت... ))(371).

هارون بن سعد از زيد شهيد فرزند امام زين العابدين على بن الحسين - عليهما السّلام - روايت مى كند كه پدرش امام حسين و آن حضرت از پدرش على - عليه السّلام - روايت نموده است كه در شب معراج - كه پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - را سير آسمانى دادند و به آسمانها بردند - اذان را به وى تعليم دادند و نماز بر وى واجب شد(372).