از آن جا که عمده آیات سوره احزاب مربوط به مسائل خانوادگی پیامبر صلی الله علیه و آله است، آيه شريفه "النبي اولي بالمؤمنين من انفسهم[1]" هم مربوط به امور خانوادگي ایشان محسوب است و از این رو براي اثبات حکومت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نمي‌توان به آيات سوره احزاب استناد نمود!

پاسخ :

نقد و بررسی:
معارف سوره احزاب
سوره احزاب، حاوی مطالب آموزنده و سازنده فراواني است. اشاره به فهرست اجمالی این معارف، مؤید این نکته است که این سوره صرفا حاوی مسائل مربوط به خانواده پیامبر نیست و به همین سبب نمی‌توان احکام آن را در سیاق مسائل مربوط به خانواده آن حضرت، تفسیر کرد. اهم این معارف به این شرح است:
1. چند دستور مهم به رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ به منظور تنبّه و آموزش ديگران.
2. پاره‌ای از احکام فقهي، که بيش‌تر آن‌ها مربوط به احکام، شئون و وظايف همسران پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ است.
3. مسائلي چند مربوط به نبوّت، از قبيل ولايت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نسبت به مؤمنان و اختيارات، اولويت‌ها و حقوق حکومتي و شئون رهبري آن حضرت.
4. پيمان و ميثاق مؤکد الهي با پيامبران.
5. توصیف امدادهاي غيبي براي ياري مؤمنان در هنگام فشار و تهاجم سخت دشمن.
6. شايعات منافقان و تبليغات رواني آنان عليه مسلمانان.
7. داستان صف‌آرايي احزاب، گروه‌ها و قبايل مختلف در برابر مسلمانان.
8. شرح اجمالي از جنگ احزاب.
9. شرح اجمالي از جنگ بني قريظه و پيروزي مسلمانان در اين جنگ.
10. داستان ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با زينب همسر زيد بن حارثه.
11. مسائلی مربوط به معاد و رستاخيز و مسائل مختلف آن.
12. چند فرمان مهم اخلاقي به مؤمنان.
13. مسأله امانت الاهی و ظرفیت انسان برای حمل چنین امر مهمی.
از فهرست بالا به دست می‌آید که سوره مبارکه احزاب دربردارنده موضوعات اخلاقي، خانوادگي، سياسي، اجتماعي، و نظامي است. از این رو نمي‌توان اين سوره را يک سوره صرفاً خانوادگي به شمار آورده و با چنين پيش فرض نادرستي، استنباط هرگونه مسأله دیگری را از آيات اين سوره نفي نمود.

معناشناسی اولویت پیامبر نسبت به مؤمنان
قرآن کريم در آيه 6 از سوره احزاب می‌فرماید: النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم... اولويت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را نسبت به مؤمنان به طور مطلق ذکر کرده است. مفهوم اين اولویت مطلق این است که در کلّيه اختياراتي که "انسان‌های مؤمن" نسبت به شؤون گوناگون خويشتن دارند، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ از آن‌ها نسبت به خودشان اولي و بر آن‌ها مقدم است.
هر چند برخي از مفسران اولویت در آیه را به مسأله "تدبير امور اجتماعي" و يا "اولويت در مسأله قضاوت" و يا "اطاعت فرمان" تفسير کرده‌اند، امّا در واقع هيچ دليلي بر انحصار در يکي از اين امور سه‌گانه نداريم و اگر مي‌بينيم که در پاره‌ای از روايات اسلامي، اولويت به مسأله "حکومت" تفسير شده است، در حقيقت بيان يکي از مصادیق و شاخه‌هاي اين اولويت است[2].
بنابر این پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ هم در مسائل اجتماعي و هم فردي و خصوصي، هم در مسائل مربوط به حکومت، و هم قضاوت و دعوت، از هر انساني نسبت به خودش اولي است و اراده و خواست او مقدم بر اراده و خواست وي مي‌باشد[3]. فرد مؤمن هر حق و منافعي که براي خودش قائل است، اگر حفظ جان خويش است و اگر دوست داشتن خودش است، و اگر براي خود حرمتي قائل است، و اگر استجابت دعوت است، و اگر به کار بردن اراده خويش است، هرچه باشد، رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مقدم بر اوست؛ يعني هرجا که امر دائر شد بين حفظ جان رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ يا جان خودش، يا بين دوست داشتن رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ يا دوست داشتن خودش و همچنين ساير موارد، باید جانب رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ را بر جانب خود ترجيح دهد. لذا در تمامي امور دنيا و دين، رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ اولي است و اين که گفتيم در تمامي امور دنيا و دين، به سبب اطلاقي است که در جمله "النبي اولي بالمؤمنين من انفسهم" است[4].
از اين مسأله (اولويت پيامبر نسبت به مؤمنان) نبايد تعجب کرد. چرا که پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ معصوم و نماينده خدا است و جز خير و صلاح جامعه و فرد را در نظر نمي‌گيرد. هرگز تابع هوي و هوس نيست. هيچ گاه منافع خود را بر ديگران مقدم نمي‌شمارد، بلکه به عکس، سیرت او همواره بر ايثارگري و فداکاري و مهربانی نسبت به مؤمنان و بلکه همه انسان‌ها جریان داشته است[5].
اولويت پیامبر نسبت به مؤمنان، در حقيقت، اولویت خداوند و مشیت او نسبت به خواست و اراده انسان‌هاست؛ زیرا پیامبر عبد خدا و حامل امانت و پیام او و مجری ارزش‌های الاهی است[6].
در حديثي از پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ آمده است: هيچ يک از شما به حقيقت ايمان نمي‌رسد مگر زماني که خواست او تابع آن چه من از سوي خدا آورده‌ام، باشد[7]".
اين اولويت، در حقيقت در مسير منافع مردم، هم در جنبه‌هاي حکومت و تدبير جامعه اسلامي، و هم در مسائل شخصي و فردي است. به دلیل همين اولويت، خداوند مسئوليت‌هاي سنگيني بر دوش پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌گذارد؛ لذا در روايت معروفي که شيعه و اهل سنت آن را نقل نموده اند، چنین آمده است: "من از هر مؤمني نسبت به او اولي هستم، کسي که مالي از خود بگذارد براي وارث او است، و کسي که بدهکار از دنيا برود و يا فرزند و عيالي بگذارد، کفالت آن‌ها بر عهده من (به عنوان حاکم مسلمین) است[8]. (مقصود فرزندان و عيالي است که بدون سرپرست مانده‌اند).

معرفي منابع براي مطالعه بيش‌تر:
1. سيد عبدالحجت بلاغي، حجت التفاسير و بلاغ الاکسير (تفسير بلاغي)، (قم، حکمت، چ اول، 1345) ج5، ص 183.
2. محمد بن حسن بن علي الطوسي، التبيان في تفسير القرآن، (قم، مکتب علوم اسلامي، چ اول، 1409) تحقيق احمد حبيب قطير العاصي، ج8، ص367.

--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
[1]. احزاب/6.
[2]. جمعه العروسي الحويزي، نور الثقلين، (قم انتشارات اسماعيليان)، ج4، ص238 و 239.
[3]. ناصر مکارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، تفسير نمونه، (قم، دارالکتب اسلاميه، چ11، 1373)، ج17، ص 201 ـ 202.
[4] محمد حسين طباطبائي، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، (قم، دفتر انتشارات اسلامي، چ اول، 1367) ج16، ص413.
[5] . توبه/128
[6] . نجم/3و4
[7]. تفسير في ظلال، ذيل آيه 36 سوره احزاب.
[8]. شيخ حر عاملي، وسايل الشيعه، (بيروت، دارالاحياء التراث العربي،) ج 17، ص551.