از جمله رواياتى كه علاوه بر داشتن معارض (كه ذكر خواهد شد) نشان از غفلت خدا دارد، نزول ناقص آيه 95 از سوره نساء است. اينان مى‏ نويسند:

«پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله نشسته بود. بر او چنين وحى شد: آنانكه از مؤمنين (در منزل) نشسته‏ اند (و به جهاد نمى‏ روند) با كسانى كه در راه خدا جهاد مى‏ كنند مساوى نيستند...

ابن امّ مكتوم (كه نابينا بود) پشت سر رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله نشسته بود (و در بعض رويات: «ابن امّ مكتوم آمد» كه نشان مى‏ دهد در آنجا حاضر نبود) گفت: پس من چه كنم؟ (و در بعض روايات: «به خدا قسم اگر مى‏ توانستم جهاد مى‏ كردم.) بعد از اين اعتراض، خداوند آيه مذكور را اين‏ گونه كامل كرد: «مؤمنانى كه بى‏ عذر نشسته‏ اند با مجاهدين برابر نيستند.(1)

سؤال ما اين است: آيا خداوند خود از احوال بندگان آگاه نبود كه ابن امّ مكتوم بايد او را توجّه دهد؟

چه كسى مى‏ تواند باور كند كه موضوع به اين روشنى كه يكى از بندگان خدا آن را مى‏ دانست خداى آفريننده جهان آن را نمى‏ دانست؟

آيا خود نفرموده است كه علمش به همه چيز احاطه دارد؟

آيا مى‏ توان گفت: «همه چيز، مگر احوال معذورين»؟!

سؤال ديگر ما اين است كه اگر ابن امّ مكتوم نمى‏ آمد و يا اصولاً نابينايى در ميان مسلمانان وجود نداشت تكليف چه بود؟ لابدّ همه معذورين بايد قدردان ابن امّ مكتوم باشند!

از اينها گذشته با روايت معارض آن ـ كه در پاورقى نقل شده ـ چه كنيم؟

ابن عبّاس نقل مى‏ كند كه گفت: چون غزوه بدر پيش آمد عبد اللّه بن جحش و ابن امّ مكتوم گفتند: يا رسول اللّه! آيا ما چون نابينا هستيم اجازه داريم كه شركت نكنيم؟ آنگاه آيه مزبور ( به طور كامل) نازل شد. (نه آنكه ابتدا بدون استثناء معذورين و آنگاه با اضافه شدن آن ـ چنانچه از غير ابن عبّاس آمده است ـ ).

در اين‏ جا به نكته‏ اى ديگر ـ كه در حقيقت إشكال رجالى به صاحبان صحاح مى‏ باشد ـ توجّه مى‏ كنيم:

يكى از راويان حديث از زيد بن ثابت، مروان حكم است. او كسى است كه تا آخر عمر دست از دشمنى اهل بيت پاك رسول خدا عليهم‏ السلام برنداشت. رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله‏ وسلم او و حكم ـ پدرش ـ را تبعيد نمود و عثمان در زمان أبو بكر و عمر وساطت كرد كه آنها را به مدينه برگردانند و آن دو حاضر به اين كار نشدند و چون خود به قدرت رسيد آن دو را به مدينه آورد و اين يكى از مسائلى بود كه مردم را عليه او تحريك نمود. آرى، بخارى و مسلم چنين جرثومه‏ اى را مورد وثوق قرا رداده و از او حديث نقل مى‏ كنند. ما به خواست خدا در بحث از أصحاب، او را بهتر معرّفي خواهيم كرد. طالبين مى‏ توانند براى شناخت او و پدرش حكم بن أبي العاص به جلد 8 الغدير از ص 242 إلى 267 مراجعه فرمايند.

در اينجا بد نيست آيه‏ اى را كه بخارى در ج 6 صحيح، ص 227 (پاورقى شماره 75) نقل كرده است بياوريم. او مى‏ نويسد: «لا يستوى القاعدون من المؤمنين في سبيل اللّه غير اولى الضرر...» يعنى كلمه «في سبيل اللّه» را به آيه افزوده است. در توجيه آن گفته‏ اند كه اين كلمه جهت تفسير است نه آنكه جزء قرآن باشد.

پاسخ آن روشن است: اگر كسى في سبيل اللّه در خانه نشسته باشد چرا مثل كسى كه في سبيل اللّه به ميدان جنگ رفته، نباشد؟ آن يك وظيفه‏ اش نرفتن به جنگ و اين يك رفتن به جنگ بود و ممكن است كه مانند غزوه تبوك اجر مثل امير المؤمنين عليه‏ السلام كه به فرمان پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله‏ وسلم در مدينه ماند برتر از همه كسانى كه به جنگ رفتند باشد. بنابراين، تفسيرى كه بخارى نقل كرده كاملاً بى وجه است.

(1) الف ـ صحيح بخارى، ج 4، ص 30، باب فضل الجهاد و السير، باب قول اللّه: لا يستوى القاعدون...، و ج 6، ص 60، تفسير سوره نساء، و نيز ص 227، فضائل القرآن، باب كاتب النبى صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ سلم .

ب ـ صحيح مسلم، ج 3، ص 9 ـ 1508، كتاب الامارة، باب 40، ح 141.

ج ـ سنن ترمذي، ج 5، ص 225 و 226، تفسير سوره نساء، ح 3032 و 3033.

د ـ سنن أبي داود، ج 3، ص 11، كتاب الجهاد، باب في الرخصة في القعود من العذر، ح 2507.

ه ـ سنن نسائى، ج 6، ص 11 ـ 9، كتاب الجهاد، با ب4، ح 99 ـ 3096.

اين روايت با اختلافي كه در آن است از چند نفر نقل شده:

1. از براء: «لمّا نزلت: لا يستوى القاعدون من المؤمنين، جاء ابن امّ مكتوم» وفي بعض روايات براء: «و عمر و ابن امّ مكتوم خلفه فقال: فكيف فيّ و أنا اعمى؟ قال: فما برح حتّى نزلت: غير او لى الضرر.

روايت براء را بخارى و مسلم و نسائى نقل كرده‏ اند.

2. از زيد بن ثابت به نقل از مروان حكم (طريد رسول اللّه صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ) كه چون آيه فوق نازل شد:

... فجاء ابن امّ مكتوم وهو يملّها علىّ فقال: يا رسول اللّه! لو استطيع الجهاد لجاهدت و كان رجلاً اعمى فانزل اللّه على رسوله وفخذه على فخذي حتّى همّت ترضّ فخذي ثمّ سرّى عنه فانزل اللّه عزّ وجلّ: «غير اولى الضرر.

اين روايت را بخارى و ترمذي و نسائى نقل كرده‏ اند.

3. مشابه همان را خارجة بن زيد از زيد بن ثابت نقل كرده كه در آن به جاى «حتّى همّت ترض » يعنى نزديك بود پايم خرد شود آمده است: «فما وجدت ثقل شى‏ ء اثقل من فخذ رسول اللّه صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ سلم .

اين روايت را فقط أبو داود نوشته است.

4. روايتى مخالف همه آنها كه ترمذي آن را نقل كرده و بخارى نيز خلاصه آن را آورده است، حديث ابن عبّاس است كه مى‏ گويد: «لا يستوى القاعدون من المؤمنين غير اولى الضرر» عن بدر و الخارجون إلى بدر لمّا نزلت غزوة بدر قال عبد اللّه بن جحش وابن امّ مكتوم: انّا اعميان يا رسول اللّه ! فهل لنا رخصة؟ فنزلت: «لا يستوى القاعدون من المؤمنين غير اولى الضرر ـ وفضّل اللّه المجاهدين على القاعدين درجة. فهؤلاء القاعدون غير اولى الضرر. «وفضّل اللّه المجاهدين على القاعدين اجرا عظيما» درجات منه على القاعدين من المؤمنين غير اولى الضرر.