شیطان موجودی بسیار موثر در زندگی انسان است و در کنار نفس اماره، سخت ترین دشمن سعادت هر کس می باشد. شیطان اسم نوع است و شامل افراد متعددی می شود که سردسته تمام آنها، ابلیس بوده و فرزندانش و بعضی از جنیان و بعضی از انسان ها برایش کار می کنند.

زمانی که قیامت برپا می شود و همه گناهکاران عاقبت دردناک خود را می بینند، سعی می کنند مقصری پیدا کرده و خطاهای خود را به دوش آن بیندازند که یکی از بهترین سوژه ها برای این فرافکنی، شیطان است. اما شیطان پاسخ آنها را چنین می دهد:
«وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِیَ عَلَیْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی‏ فَلا تَلُومُونی‏ وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ[ابراهیم/۲۲] و چون كار از كار گذشت [و داورى صورت گرفت‏] شیطان مى ‏گوید: «در حقیقت، خدا به شما وعده داد وعده راست، و من به شما وعده دادم و با شما خلاف كردم، و مرا بر شما هیچ تسلطى نبود، جز اینكه شما را دعوت كردم و اجابتم نمودید. پس مرا ملامت نكنید و خود را ملامت كنید. من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید.»

بنابراین شیطان جز دعوت به گناه راهی برای ابراز دشمنی خود با فرزندان آدم ندارد. اما عده ای همین راه کوچک را برای شیطان هموار و هموارتر می کنند تا جایی که شیطان سرپرست امور آنها می شود:
«إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ[نحل/۱۰۰] تسلط او فقط بر كسانى است كه وى را به سرپرستى برمى ‏گیرند.»

و آنها که هشدارهای مکرر قرآن در وجود دشمن را جدی گرفته اند:
«إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبینٌ[یوسف/۵] شیطان براى آدمى دشمنى آشكار است.»

در پناه خدای متعال قرار می گیرند، و با تقوای الهی به جایی می رسند  که هجوم شیاطین بر آنها، با هشیاری آنها همراه شده و شیطان را ناکام می گذارند:
«إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ[اعراف/۲۰۱] پرهیزگاران هنگامى كه گرفتار وسوسه‏ هاى شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و كیفر او) مى ‏افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را مى ‏بینند و) ناگهان بینا مى‏ گردند.»

رحمت الهی به اشکال مختلف انسان را از آسیب شیطان نجات می دهد: باز گذاشتن راه توبه، قرار دادن لشگری از فرشتگان برای مدد مومنان، تبیین حقایق با انواع بیان، ارسال مکرر رسولان، قرار دادن اثر بسیار کارآمد در عباداتی نظیر سجده، مضاعف کردن اثر عبادات انسان، محبوب کردن ایمان در دل ها و ... همه رحمت هایی هستند که اگر کسی به آن رو کند، و مانع رسیدن این رحمت ها به خود نشود، از نجات بهره مند خواهد شد و شیطان او را به هلاکت نمی افکند:
«لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلاً[نساء/۸۳] اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عدّه كمى، همگى از شیطان پیروى مى ‏كردید (و گمراه مى ‏شدید).»

بنابراین انسان می تواند برای نجات از شیطان به خدای متعال پناه برد و خود را در دریای رحمت الهی، مصون و محفوظ کند:
«وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ[فصلت/۳۶] و هر گاه وسوسه ‏هایى از شیطان متوجّه تو گردد، از خدا پناه بخواه كه او شنوده و داناست!»