بسم الله الرحمن الرحیم

آيا حيوانات هم قيامتى دارند؟ و آيا در پيشگاه خداى سبحان، محشور مى‏‌شوند به همان نحوى كه انسان محشور مى‏‌شود؟ و آيا اگر محشور مى‏‌شوند، حشر آنها هم مانند حشر انسان است؟ اعمال آنها هم به حساب درآمده و در ميزانى سنجيده شده آن‌گاه بر حسب تكاليفى كه در دنيا داشتند با دخول در بهشت پاداش يا با ورود در آتش كيفر مى‏‌بينند؟

در دو آیه از قرآن مجید به این مطلب اشاره شده است:
«وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‏ءٍ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّهِمْ يُحْشَرُون‏؛ و هيچ جنبده‏‌اى در زمين و پرنده‏‌اى كه با دو بال خود مى‏‌پرد نيست مگر اينكه آنها نيز مانند شما گروه‏‌هايى هستند، و همه به سوى پروردگار خود محشور خواهند شد، ما در كتاب از بيان چيزى فروگذار نكرديم‏.» [سوره انعام،‌ آيه 38]

هم‌چنین در سوره تکویر فرموده:
«وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَت؛ و زمانی که حیوانات وحشی محشور شوند.‏»[سوره تكوير، آيه 6]

به تعبیر علامه طباطبایی: از آيات بسيار ديگرى استفاده مى‏‌شود كه نه تنها انسان و حيوانات محشور مى‏‌شوند، بلكه آسمان‏‌ها و زمين و آفتاب و ماه و ستارگان و جن و سنگ‌ها و بت‏‌ها و ساير شركائى كه مردم آن‌ها را پرستش مى‏‌كنند و حتى طلا و نقره‏‌اى كه اندوخته شده و در راه خدا انفاق نگرديده همه محشور خواهند شد، و با آن طلا و نقره‏ پيشانى و پهلوى صاحبانشان داغ مى‏‌شود.[1]

علاوه بر این دو آیه، روایات بسیاری در مورد حشر و معاد حیوانات از طریق اهل بیت علیهم السلام وارد شده‌اند و علامه مجلسی در چند باب به آن‌ها اشاره فرموده‌اند[2]. به عنوان مثال چند روایت ذکر می‌کنم:
از جناب ابوذر نقل شده كه مى‏‌گويد: ما خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم كه در پيش روى ما دو بز به يكديگر شاخ زدند، پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: مي‌دانيد چرا اين‌ها به يكديگر شاخ زدند؟ حاضران عرض كردند: نه.
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: ولى خدا دلیل آنرا مى‏‌داند و به زودى در ميان آن‌ها داورى خواهد كرد!.[3]

و در روايتى از طرق اهل تسنن از پيامبر نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود ان الله يحشر هذه الامم يوم القيامة و يقتص من بعضها لبعض حتى يقتص للجماء من القرناء: «خداوند تمام اين جنبندگان را روز قيامت برمى‏انگيزاند و قصاص بعضى را از بعضى مى‏‌گيرد، حتى قصاص حيوانى كه شاخ نداشته و ديگرى بى‏‌جهت به او شاخ زده است از او خواهد گرفت.[4]

توجه به این نکته لازم است که ملاک حشر و شرط حساب و جزا، داشتن شعور و عقل و تکلیف و مسئولیت است. چنان‌چه از ظاهر آیه سوره انعام معلوم شد (آن‌جا که فرمود: أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ) و این ملاک در حیوانات نیز وجود دارد.

زيست‏‌شناسان در بسيارى از انواع حيوانات، مانند: مورچه، زنبور عسل و موريانه به آثار عجيبى از تمدن و ظرافت‌كاري‌هايى در صنعت، و لطائفى در طرز اداره مملكت، بر خورده‏‌اند كه هرگز نظير آن جز در بعضى از ملل متمدن ديده نشده است.

تفكر عميق در اطوار زندگى حيواناتى كه ما در بسيارى از شؤون حياتى خود، با آن‌ها سر و كار داريم، و در نظر گرفتن حالات مختلفى كه هر نوع از انواع اين حيوانات در مسير زندگى به خود مى‏‌گيرند، ما را به اين نكته واقف مى‏‌سازد كه حيوانات هم مانند انسان داراى آراء و عقايد فردى و اجتماعى هستند، و حركات و سكناتى كه در راه بقاء و جلوگيرى از نابود شدن از خود نشان مى‏‌دهند، همه بر مبناى آن عقايد است‏.
يك فرد حيوان در راه رسيدن به هدف‌هاى زندگى و به منظور تامين حوائج خود از سير كردن شكم و قانع ساختن شهوت و تحصيل مسكن، حركات و سكناتى از خود نشان مى‏‌دهد، كه براى انسان، شكى باقى نمى‏‌ماند در اينكه اين حيوان نسبت به حوائجش و اينكه چگونه مى‏‌تواند آن را برآورده سازد، داراى شعور و آراء و عقايدى است كه همان آراء و عقايد او را مانند انسان به جلب منافع و دفع ضرر، وا مى‏‌دارد. بلكه بسيار شده است كه در يك نوع و يا در يك فرد از يك نوع، در مواقع به چنگ آوردن شكار و يا فرار از دشمن به مكر و حيله‏‌هايى برخورده‏‌ايم كه هرگز عقل بشر آن را درك نمى‏‌كرده و با اينكه قرن‏‌ها از عمر اين نژاد گذشته، هنوز به آن‌چه كه آن حيوان درك كرده، منتقل نشده است.[5]

آيا حشر حيوانات شبيه حشر انسان است، و آن‌ها هم مبعوث شده، و اعمالشان حاضر گشته و بر طبق آن پاداش و يا كيفر مى‏‌بينند؟
جواب: آرى معناى حشر همين است، زيرا حشر به معناى جمع كردن افراد و آن‌ها را از جاى كندن و به سوى كارى بسيج دادن است.[6]

نکته پایانی اینکه: بر مبنای حکمت متعالیه ملاصدرا، حشر، در موجوداتی صورت می‌پذیرد که نفسشان قابلیت رسیدن به تجرّد را داشته باشد و این قابلیت در مورد نفوس حیوانیه به اثبات رسیده است و از این جهت اشکالی بر حشر حیوانات وارد نیست.[7]

پی نوشت:
[1]. ترجمه الميزان، ج‏7، ص: 108
[2]. بحار الانوار: ج 7 ص 276. بعضها في باب الجنّة، بعضها في باب الركبان يوم القيامة و غيره
[3]. تفسير مجمع البيان و نور الثقلين ذيل آيه 38 سوره انعام‏- بحار الانوار: ج 7 ص 256.
[4]. تفسير المنار ذيل آيه.
[5]. ترجمه تفسير الميزان، ج‏7، ص: 106
[6]. ترجمه تفسير الميزان   ج‏7 ص108  
[7]. توجه به این نکته لازم است که بحث تجرد نفوس حیوانات از جمله لوازم و نتایج قول به تجرد خیال است ، زیرا حیوانات از قوة تخیل بالفعل بهره‌مندند؛ ازین‌رو معتقدان به تجرد خیال ، به تجرد نفوس حیوانات نیز قایل شده اند (اسفار، سفر چهارم، ج 2، ص 111ـ112؛شرح منظومه ص 287). ملاصدرا در بخش نفس اسفار (سفر چهارم ، ج 1، ص 42ـ44) چندین برهان در بیان تجرد نفس حیوانی اقامه کرده است ، از جمله اینکه حیوان یا انسان به رغم تغییرات جسمانی ، هویت واحد شخصی خود را در طول حیات حفظ می کند. در نتیجه نفس حیوانی یا انسانی جوهری مجرد است ؛ همچنین ملاصدرا برهان «انسان معلق در فضا» را ــ که ابن سینا (شفا ج 2، ص 292) درخصوص انسان اقامه کرده است ــ در بارة تمام حیوانات به کار برده و از آن طریق به اثبات تجرد نفوس پرداخته است. سایر حکما، از جمله فارابی (ص 50)، منکر تجرد نفوس حیوانات اند. بنا به نقل فخررازی (شرح اشارات ج 2، ص 350ـ351) و سبزواری، ابن سینا از جسمانی نبودن مُدرِک صورخیالی ، تجرد نفوس حیوانات را نتیجه گرفته است . غزالی نیز منکر تجرد نفس حیوانی (روح حیوانی ) بوده و آن را جسمی لطیف دانسته است (تهافت ج 3، ص 92ـ93).

اللهم صل علی محمد و ال محمد و عجل فرجهم