در دوره‌ی امام جواد(علیه السلام) تا زمان امام حسن عسگری(علیه السلام) به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیّت‌های آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیّت‌های علمی آن بزرگواران بسیار محدود بود، هر چند از علم وسیعی برخوردار بودند.

پیشوای نهم شیعیان با توجه به اینکه در سن جوانی به شهادت رسید، در عمر کوتاه و با برکت خویش علاوه بر انجام وظایف سنگین رهبری امّت، به تربیت شاگردانی که بتوانند پیام آسمانی خاندان نبوّت و امامت را به نسل بعدی منتقل سازند، توجه خاص داشت.

دانشمندان علم رجال و تراجم تعداد اصحاب و شاگردان امام محمد تقی(علیه السلام) را یک صدو ده نفر ذکر کرده‌اند.(1) بیست و شش نفر از آنان مجموعاً هفتاد و هشت اثر نوشته‌اند که یکی از آنان «علی بن مهزیار» است با تألیف سی و پنج اثر. دیگری «محمد بن عبداللّه بن مهران» است که دارای هفت اثر می‌باشد و سومی «معاویه بن حکیم» با هفت اثر.(2)

یکی از اصحاب امام جواد(علیه السلام) حضرت عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) است که مقدار قابل توجهی حدیث از امام نقل کرده است.(3)

از دیگر چهره‌های برجسته و درخشان از بین شاگردان و راویان آن حضرت، می‌توان از «احمد بن محمد بن نصر بزنطی»، «زکریا بن آدم»، «حسین بن سعید اهوازی» و «احمد بن محمد بن خالد برقی» که هر کدام در صحنه‌های علمی و فقهی وزنه‌ای خاص به شمار می‌رفتند، نام برد. قابل ذکر است که روایت‌کنندگان از امام جواد(علیه السلام) منحصر به راویان و محدّثان شیعه نمی‌باشند، بلکه محدّثان و دانشمندان اهل تسنّن نیز معارف و حقایقی از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‌اند، از جمله: «خطیب بغدادی» احادیثی با سند خود از آن بزرگوار نقل کرده است.(4) هم‌چنین «ابوبکر احمد بن ثابت» و «ابواسحاق ثعلبی» در کتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتی از آن امام نقل کرده‌اند.(5)

نکته‌ی قابل دقت در روایات رسیده از امام جواد(علیه السلام) تنوّع روایات در موضوعات مختلف و مورد نیاز آن زمان بوده است که به عنوان نمونه به این موضوعات می‌توان اشاره کرد:

1. توحید و بسیاری از شبهاتی که در این زمینه در آن زمان مطرح بوده است.(6)

2. تفسیر قرآن، تأویل و بیان بطون آیات.

3. روایات فقهی در باب نماز، زکات، حج و...

4. بیان فلسفه و علل احکام.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی‌نوشت‌ها:

1. نک: رجال طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، ص 397 - 409.

2. نک: سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانی، ص 266 - 278.

3. حیات فکری و سیاسی امامان شعیه(علیهم السلام)، ص 491.

4. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج 2، ص 35.

5. مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب مازندرانی، ج 4، ص 384.

6. التوحید، ص 82.