این مساله اختلافی است و پیرامون آن نظرات مختلفی وجود دارد. و معمولا مفسران قرآن در ذیل دو آیه بحث هایی در این باره کرده اند:

«وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْكِتابِ مِنْ شَیْ‏ءٍ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ[انعام/۳۸] هیچ جنبنده ‏اى در زمین، و هیچ پرنده ‏اى كه با دو بال خود پرواز مى ‏كند، نیست مگر اینكه امتهایى همانند شما هستند. ما هیچ چیز را در این كتاب، فرو گذار نكردیم سپس همگى به سوى پروردگارشان محشور مى ‏گردند.»

«وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ[تکویر/۵] و در آن هنگام كه وحوش جمع شوند.»

از آنجا که معمولا مردم حشر حیوانات را بسیار عجیب می دانند، تنها برای رفع استبعاد در این قضیه توضیحاتی از تفسیر نمونه در این باره بیان می کنیم:
« شك نیست كه نخستین شرط حساب و جزا مسئله عقل و شعور و بدنبال آن تكلیف و مسئولیت است، طرفداران این عقیده مى‏گویند مداركى در دست است كه نشان مى‏دهد حیوانات نیز به اندازه خود داراى درك و فهمند، از جمله:

زندگى بسیارى از حیوانات آمیخته با نظام جالب و شگفت‏انگیزى است كه روشنگر سطح عالى فهم و شعور آنها است كیست كه درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آنها و نظام شگفت‏انگیز لانه و كندو، سخنانى نشنیده باشد، و بر درك و شعور تحسین آمیز آنها آفرین نگفته باشد؟ گرچه بعضى میل دارند همه اینها را یك نوع الهام غریزى بدانند، اما هیچ دلیلى بر این موضوع در دست نیست كه اعمال آنها به صورت ناآگاه (غریزه بدون عقل) انجام مى‏شود.

چه مانعى دارد كه این اعمال همانطور كه ظواهرشان نشان مى ‏دهد ناشى از عقل و درك باشد؟ بسیار مى ‏شود كه حیوانات بدون تجربه قبلى در برابر حوادث پیش‏بینى نشده دست به ابتكار مى ‏زنند، مثلا گوسفندى كه در عمرش گرگ را ندیده براى نخستین بار كه آن را مى ‏بیند به خوبى خطرناك بودن این دشمن را تشخیص داده و به هر وسیله كه بتواند براى دفاع از خود و نجات از خطر متوسل مى شود.
علاقه‏ اى كه بسیارى از حیوانات تدریجا به صاحب خود پیدا مى‏ كنند شاهد دیگرى براى این موضوع است، بسیارى از سگهاى درنده و خطرناك نسبت به صاحبان خود و حتى فرزندان كوچك آنان مانند یك خدمتگزار مهربان رفتار مى‏ كنند.
داستانهاى زیادى از وفاى حیوانات و اینكه آنها چگونه خدمات انسانى را جبران مى ‏كنند در كتابها و در میان مردم شایع است كه همه آنها را نمى‏توان افسانه دانست.

و مسلم است آنها را به آسانى نمى ‏توان ناشى از غریزه دانست، زیرا غریزه معمولا سرچشمه كارهاى یك نواخت و مستمر است، اما اعمالى كه در شرائط خاصى كه قابل پیش‏بینى نبوده بعنوان عكس العمل انجام مى ‏گردد به فهم و شعور شبیه‏ تر است تا به غریزه.

هم امروز بسیارى از حیوانات را براى مقاصد قابل توجهى تربیت مى ‏كنند، سگهاى پلیس براى گرفتن جنایتكاران، كبوترها براى رساندن نامه ‏ها، و بعضى از حیوانات براى خرید جنس از مغازه ‏ها، و حیوانات شكارى براى شكار كردن، آموزش مى ‏بینند و وظائف سنگین خود را با دقت عجیبى انجام مى ‏دهند، (امروز حتى براى بعضى از حیوانات رسما مدرسه افتتاح كرده ‏اند!) از همه اینها گذشته، در آیات متعددى از قرآن، مطالبى دیده مى ‏شود كه دلیل قابل ملاحظه ‏اى براى فهم و شعور بعضى از حیوانات محسوب مى ‏شود، داستان فرار كردن مورچگان از برابر لشگر سلیمان، و داستان آمدن هدهد به منطقه" سبا و یمن" و آوردن خبرهاى هیجان‏ انگیز براى سلیمان شاهد این مدعا است.

در روایات اسلامى نیز احادیث متعددى در زمینه رستاخیز حیوانات دیده مى ‏شود، از جمله:

از ابو ذر نقل شده كه مى‏گوید: ما خدمت پیامبر ص بودیم كه در پیش روى ما دو بز به یكدیگر شاخ زدند، پیغمبر ص فرمود، مى ‏دانید چرا اینها به یكدیگر شاخ زدند؟ حاضران عرض كردند: نه، پیامبر ص فرمود ولى خدا مى‏ داند چرا؟ و به زودى در میان آنها داورى خواهد كرد[۱]

و در روایتى از طرق اهل تسنن از پیامبر نقل شده كه در تفسیر این آیه فرمود ان اللَّه یحشر هذه الامم یوم القیامة و یقتص من بعضها لبعض حتى یقتص للجماء من القرناء:" خداوند تمام این جنبندگان را روز قیامت برمى‏انگیزاند و قصاص بعضى را از بعضى مى‏ گیرد، حتى قصاص حیوانى كه شاخ نداشته و دیگرى بى‏جهت باو شاخ زده است از او خواهد گرفت « تفسیر المنار ذیل آیه». »[۲]

[۱]. تفسیر مجمع البیان و نور الثقلین ذیل آیه بالا.
[۲]. تفسیر نمونه، ج‏۵، ص: ۲۲۴.