در ابتدا باید به این نکته دقت کرد که تغییر قوانین دینی، از یک منظر تغییر قانون نیست. بلکه با دقت روشن می شود که موضوعات دچار تغییر می شوند و هر موضوعی حکم خاص خویش را به همراه می آورد. به عنوان نمونه نماز باید به صورت ایستاده اقامه شود. و از سویی می دانیم که برای اشخاص ناتوان حکم به قیام در نماز نمی شود و نماز نشسته و حتی خوابیده آن ها نیز صحیح است. آنچه در اینجا عوض شده، حکم نیست. بلکه حکم ایستادن برای شخص توانا است و شخص ناتوان حکم دیگری دارد. بنابراین موضوع قانون عوض می شود و قانون برای هر موضوعی همیشه ثابت است.

درباره جایگاه مصلحت در دین نیز باید متوجه باشیم که این مسائل، مطابق فقه شیعه است. و فقه شیعه نیز برگرفته از قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) است.

به هر حال در این جا به چند نمونه از مصلحت سنجی های امام علی(ع) اشاره می کنم.

۱-خانه نشینی بیست و پنج ساله : ولایت یکی از اصول اساسی دین،  بلکه اساسی ترین آن هاست. امام باقر (ع) می فرمایند: بناى اسلام روى پنج پایه است: نماز و زكاة و روزه و حج و ولایت و چنانچه براى ولایت در روز غدیر فریاد زده شد، براى چیز دیگرى فریاد زده نشد.[۱]

حال که تحقق کامل ولایت با به دست گرفتن حکومت صورت می گیرد و حضرت علی (ع) ۲۵ سال صبر نمودند، چه چیزی جز مصلحت می تواند معنای این عمل را روشن کند؟

حضرت می فرمایند: و در این اندیشه بودم كه آیا با دست تنها براى گرفتن حق خود به پاخیزم یا در این محیط خفقان‏زا و تاریكى كه به وجود آوردند، صبر پیشه سازم. كه پیران را فرسوده، جوانان را پیر، و مردان با ایمان را تا قیامت و ملاقات پروردگار اندوهگین نگه مى‏دارد. پس از ارزیابى درست، صبر و بردبارى را خردمندانه‏تر دیدم. پس صبر كردم در حالى كه گویا خار در چشم و استخوان در گلوى من مانده بود.[۲]

۲- عفو مجرمان: امام صادق (ع) می فرمایند: روش حضرت علی (ع) در مقابل اهل بصره (جنگ جمل) برای شیعه بسیار نیک بود. حضرت می دانست که دشمن به قدرت می رسد و اگر در جنگ جمل آن ها را به اسارت در می آورد، شیعه نیز در دوران بعد به اسارت کشیده می شدند! سپس سائل از روش حضرت مهدی (عج) می پرسند که ایا ایشان نیز مانند حضرت علی (ع) عمل می کنند،  حضرت می فرمایند: نه! حضرت به خلاف روش حضرت علی(ع) رفتار می کند![۳]

این حدیث به خوبی نشان می دهد که حضرت مصلحت را مقدم می دارند.

۳- پذیرفتن حکمیت در جنگ صفین: مطابق آیه قرآن جنگ با معاویه باید تا آن جا ادامه پیدا می کرد که معاویه منکوب شود.
«وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى‏ فَقاتِلُوا الَّتی‏ تَبْغی‏ حَتَّى تَفی‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللَّهِ[حجرات/۹] و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتى دهید و اگر یكى از آن دو بر دیگرى تجاوز كند، با گروه متجاوز پیكار كنید تا به فرمان خدا بازگردد.»

اما از مسائل مسلم است که حضرت به دلیل شرایط اردوگاه خود، به حکمیت تن دادند.

۴- تغییر در موارد زکات: شهید مطهری در این باره می نویسند:  در مورد زكات هم این مسئله مطرح است كه آیا حكومت اسلامى مى‏تواند چیز دیگرى را- ولو به نام زكات- وضع كند یا نه؟ بله مى‏تواند. امیرالمؤمنین در زمان حكومتشان براى اسب زكات وضع كردند و این از مسلّمات است. ... وضعیت اسب و اسب دارى جورى بود كه امیرالمؤمنین به حسب مصلحت آن زمان، از اختیاراتى كه به عنوان یك ولىّ امر شرعى داشتند استفاده كردند و زكات اسب را وضع كردند.[۴]

موارد از این دست نیز فراوان می توان یافت تا آنجا که حضرت علی (ع) بدعت های مسلم و واضحی نظیر نماز تراویح  را (بعد از تبیین مساله) به حال خود رها می کنند. و در خطبه ای مفصل به موارد متعددی اشاره می کنند که به دلیل مصلحت نمی توانند حکم خدا را به سر جای خویش باز گردانند.

برای مشاهده این خطبه می توانید به این آدرس مراجعه کنید: www.soalcity.ir/node/2022

[۱]. الكافی، ج‏۲، ص۲۱.
[۲]. خطبه ۳ نهج البلاغه.
[۳]. کافی، ج۵، ص ۳۳، حدیث ۳.
[۴]. مجموعه ‏آثار استاد شهید مطهرى، ج‏۲۱، ص۳۱۸.