سلامت و ماه رمضان

خداي تعالي را سپاسگزاريم كه بار ديگر ما را در آستانه درك شرف « ماه مبارك رمضان» قرار داد تا در پناه اين ايّام شريف، بار سنگين گناهان خويش را در جاري رحمت واسعه او، به مدد صلوة و صيام و در زلال استغفار فروشوييم.

  امام صادق علیه السّلام به واسطه پدرانشان، عليهم السّلام، از اميرالمؤمنين علیه السّلام نقل فرمودند: عَلَيْكُمْ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ بِكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَيُدْفَعُ عَنْكُمْ بِهِ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَتُمْحَى بِهِ ذُنُوبُكُمْ: بر شما باد در ماه رمضان به كثرت استغفار و دعا كه با دعا، بلا از شما دفع مي شود و با استغفار، گناهانتان محو مي گردد.[الأمالي للصدوق‏]

امّا جسم كه در مسير طاعت و عبادت، مَركب روح است، بايد به سلامت باشد تا هم حظّ خويش را از اين پرهيز يك ماهه، بر گيرد و سلامتي اش افزون شود؛ و هم، ياريگر روح باشد در قيام به وظايف شرعي.

در واقع، روزه تمرینی است برای «نه» گفتن به خواهش های نامطلوب نفسانی و این نه گفتن هم باید در برابر خواهش های روحی نازیبا باشد(گناهان چشم و گوش و فکر و ...) و هم در برابر درخواست های جسمانی غلط(پرخوری، پرنوشی، پرخوابی و ...). به عبارت ساده تر، ماه صیام، دوره پرهیز و رژیم است، پرهیز روحی و جسمی....

اما متاسّفانه در عمل برای خیلی از ما اتفاقات دیگری می افتد؛ گذشته از این که به لحاظ روحی در این ماه پیشرفت می کنیم یا پسرفت، در بعد جسمانی، در طول ماه مبارک، بیشتر می خوریم، بیشتر می نوشیم، بیشتر می خوابیم و .... به نظر می رسد که نکته های بدیهی در مورد ضرورت تقوای جسمی و روحی در ماه مبارک، نیاز به تذکّر مکرّر دارند تا برای ما تبدیل به رفتاری دائمی شوند. گفتار حاضر، كه بـه زبـاني سـاده و از منظر « طبّ اسلامي و طبّ سنّتي ايران» به رشته تحرير درآمده است، با این هدف و براي پاسخگويي به سؤالات عمده ای که در مورد مسائل بهداشتی و تغذیه ای  ماه مبارك، به ذهن روزه داران گرامي خطور مي كند تهیه شده است.

مزاج روزه داری

روزه باعث غلبه گرما و خشکی در بدن می شود و در واقع خلط صفرا را افزون می کند. این حرارت ایجاد شده، به تدریج در تمام عروق و منافذ بدن رسوب کرده اخلاط غلیظ و فاسد را سوزانده دفع می کند. روزه داری اگر با شرایط آن همراه باشد، بدن را پاکیزه و سبک می کند و حتی اثری عمیق تر از انواع درمان های پاک کننده مانند حجامت و فصد و خوردن مسهلات و ... دارد. گرمای ایجاد شده توسط روزه به قدری زیاد است که آب دهان روزه دار می تواند یک مار را از پای درآورد. بنابراین، روزه داری می تواند پیشگیری کننده و درمان کننده هر بیماری باشد.

آیا گرفتن روزه های مستحبی فایده ای برای تحمل بهتر روزه ماه مبارک رمضان دارد؟

پاسخ این سؤال مثبت است. امّا تعداد روزهای آن بستگی به وضعیت جسمانی شخص دارد به این معنا که اگر شرایط بدنی او اقتضا می کند می تواند از ده روز قبل از ماه مبارک روزه داری را شروع کند تا هنگام حلول هلال این ماه شریف، روزه داری برایش امری عادی شده باشد. دیگران، به تناسب وضعیت جسمانی می توانند روزهای کمتری را روزه مستحبی بگیرند. اگر گرفتن روزه مستحبی برایتان ممکن نیست می توانید کم کم وعده ناهار را کم و کمتر کنید تا برای روزه داری آماده شوید.

نکته ای که نباید فراموش کنید آن است که در گرفتن روزه های مستحبی نباید احساساتی عمل کرد بلکه میزان روزه مستحبی قبل از ماه مبارک رمضان، باید به اندازه ای باشد که در اواخر ماه مبارک، روزه دار از روزه گرفتن خسته نشود؛ روزه داری که از روزه گرفتن خسته می شود و خواسته و ناخواسته آرزو دارد که ماه مبارک هرچه زودتر به پایان برسد؛ توفیق چندانی در درک فیوضات معنوی این ماه و به ویژه رحمت نازله در دهه آخر ماه نخواهد داشت.

چه كنم كه روزه برايم قابل تحمّل باشد و ضعف و گرسنگي بر من غلبه نكند؟

يكي از فلسفه هاي روزه داري، همدردي با بينوايان و نيز ياد نمودن از گرسنگي و تشنگي روز قيامت مي باشد. بنابراين، حدّ ميانه اي از تشنگي و گرسنگي را تحمّل نموده در پي آن نباشيد كه اصلا گرسنه يا تشنه نشويد.

اين دهان بستي دهاني باز شد
تا خورنده‌ی لقمه هاي راز شد

لب فرو بند از طعام و از شراب
سوی خوان آسمانی كن شتاب

گر تو اين انبان ز نان خالي كنی
پر ز گوهرهای اجلالي كنی

طفل جان از شير شيطان باز كن
بعد از آنش با ملك انباز كن

چند خوردي چرب و شيرين از طعام
امتحان كن چند روزي در صيام

چند شبها خواب را گشتي اسير
يك شبي بيدار شو دولت بگير(مثنوی معنوی- دفتر اوّل)

ولي ضعف بيش از حد كه طاقت انسان را طاق، و او را از روزه داري بيزار نمايد؛ مطلوب نيست. براي رفع اين مشكل به اين نكات توجّه كنيد:

1- مهمترين دليل احساس گرسنگي بيش از حد در طول روز، پرخوري سحر است، در واقع، ما از ترس گرسنگي، پرخوري مي كنيم و اين مسأله باعث ترشّح بيش از حدّ هورمون هاي كاهش دهنده قند خون و احساس ضعف و گرسنگي مي شود بنابراين به هنگام صرف سحري، رعايت اعتدال را بنماييد.

2- استفاده از خوراكي هايي مانند عسل، آب عسل، انواع مغزها، جوانه ها، برگه ها، خشکبار خام، زیتون، خرما و ...، به ويژه در وعده سحر، به كاهش ضعف و گرسنگي طول روز كمك مي كند. اگر روزه دار عادت کند که در وعده سحر، خوردن غذای پخته را ترک کند و به مصرف این خوراکی ها بسنده کند؛ می تواند مطمئن باشد که ماه مبارک آسانی را در پیش رو خواهد داشت. البته می دانم که ممکن است به این راحتی ها به این توصیه اطمینان نکنید؛ خود من هم وقتی برای اوّلین بار در توصیه های مهندس خدادادی این موارد را مطالعه کردم می ترسیدم که به این کار اقدام کنم اما وقتی شروع به این کار کردم دیدم که راحت ترین روزه های این سالها را گرفتم. بنابراین به شما هم توصیه می کنم که برای چند روز هم که شده این توصیه را تجربه کنید.

 در این میان، آب عسل جایگاه ویژه ای دارد. مقدار دلخواهي عسل را در آب حل كنيد(حدّاقل يك قاشق غذاخوري در يك ليوان آب). سپس مقداري آب ليموترش تازه(و نه آبليمو) به آن اضافه كنيد و پس از خنك شدن آن در يخچال( و نه خنك كردن آن با يخ) اين نوشيدني بسيار گوارا و لذيذ را به آرامي و جرعه جرعه ميل نماييد. آب ليموترش تازه علاوه بر ايجاد طعمي بسيار دلنشين، داراي خواصّ دارويي فراواني بوده ضمن جلوگيري از ترش شدن محلول آب عسل، با ايجاد تعادل نسبي در طبع نوشيدني، باعث مي شود كه تقريبا تمامي افراد با هر مزاجي قادر به استفاده از اين نوشیدنی باشند.

 توصيه ما به تمام روزه داران محترم آن است كه بین افطار تا سحر دو سه ليوان از اين شربت گوارا را نوش جان كنند؛ به ویژه افراد كم خون یا کسانی که سابقه ضعف و افت فشار با گرسنگی را دارند نباید از خوردن آب عسل غافل شوند. علیرغم این که مزاج عسل گرم و خشک است، امّا با توجّه به اثر قوی این نوشیدنی بر فعّال کردن کبد؛ مصرف آن، عملا تشنگی را نیز کاهش می دهد. به افراد گرم مزاج توصیه می کنیم که این شربت را به صورت کاملا خنک و تگری! میل کنند.

نکته: در روایات ما به مصرف شیرینی در وعده سحر تاکید شده است. علاوه بر عسل، از مصرف سایر شیرینی های طبیعی هم غافل نشوید.

3- غذا را خوب بجويد تا هم زودتر سير شويد و هم، هضم و جذب آن كاملتر انجام شود.

4- در صورت امكان از خواب قيلوله غافل نشويد. خواب قيلوله، همان خواب كوتاه و سبك قبل از اذان ظهر است. این خواب کمک زیادی به کم کردن گرسنگی و ضعف روزه دار می کند.

5- گذشته از خواب قيلوله، بر خلاف تصوّر عامّه، زيـاد خـوابيدن پـس از اذان صبح يا در طول روز، نه تنها كمكي به كم شدن ضعف روزه دار نخواهد كرد بلكه آن را تشديد خواهد نمود. اگرچه این خواب، با افزایش رطوبت بدن، در کاهش تشنگی روزه دار، موثر است.

6- در خوردن افطار، افراط نكنيد تا به هنگام سحر، اشتهاي كافي داشته باشيد.

7- يكي از عادات غلط ما، خوردن شام پس از صرف افطاري است كه به علّت سنگيني معده و عدم هضم غذا، اشتهاي خوردن سحري را كاهش مي دهد. بنابراين، خوردن افطار را به يك وعده محدود كنيد.

8- بهترین گوشت برای مصرف معمول، گوشت گوسفند است. اگر تشنگی طول روز آزارتان نمی دهد؛ خوردن گوشت های چربی دار به کاهش ضعف شما کمک خـوبـی می کنند. اگـر مـعده و کـبد سالمی دارید و اهل زیاده روی و پرخوری هم نیستید، مصرف گاهگاهی آبگوشت، کله پاچه و سیراب شیردان هم می توانند گزینه های مناسبی باشند. افراد سردمزاج می توانند گوشت شتر را نیز در برنامه غـذایی خود بگنجانند.

اگر ازکسانی هستیدکه در این ماه شریف از خواب خود خیلی کم می کنید؛ بهتر است به مصرف گوشت توجّه بیشتری داشته باشید.

فـرامـوش نـکنیدکـه مصرف گوشت های سردمزاج مانند مرغ های پرورشی، ماهی و گاو، عملا ضعف بدنی روزه دار را افزایش می دهند.

9- مصرف برنج یکی از شایعترین دلایل ایجاد ضعف در روزه داران است. لذا سعی کنید شکم خود را با برنج پر نکنید و اگر برایتان امکان دارد برنج را همراه سبوس آن مصرف کنید.

10- یکی از علل مهم احساس ضعف در روزه داران بر هم خوردن تعادل یونی بدن است که این امر به ویژه با مصرف نمک های تصفیه شده بیشتر می شود. استفاده از نمک های کامل مثل نمک معدنی و در دجه بعد، نمک دریا می تواند به برطرف شدن مشکل کمک زیادی کند. مصرف چای هم از جمله چیزهایی است که تعادل یونی بدن روزه دار را به هم می زند. البته اگر به چای خوردن اعتیاد دارید، ماه مبارک زمان مناسبی برای ترک این اعتیاد نیست.

11- وجود فیبر در غذا باعث می شود که روند هضم و آزاد شدن انرژی مواد غذایی به تدریج انجام شود و این مسأله به کنترل ضعف روزه دار کمک شایانی می کند. علاوه بر مواد غذایی حاوی فیبر، پیشنهاد می کنیم که از نان های سبوس دار (نان سنگک و بربری) به ویژه در وعده سحر استفاده کنید. اگر این کار برایتان مقدور نیست، مقداری سبوس گندم تهیه کنید(راحت ترین کار، خرید سبوس از نانوایی های بربری است.) هر شب یک قاشق غذاخوری از آن را در یک لیوان آب خیسانده در وعده سحر میل کنید. راحت تر این است که سبوس را به آب غذاهای آبکی مانند آبگوشت، آش، خورش ها و ... اضافه کنید.

12- مصرف دوغ و ماست ضعف طول روز را افزایش می دهند. مصرف آنها را به حدّاقل برسانید.

13- روغن نباتی جامد و مایع، هر دو می توانند ضعف روزه دار را افزایش دهند. استفاده از روغن زیتون(اولویت اوّل)، روغن حیوانی، روغن دنبه، کره محلّی و روغن کنجد را به شما توصیه می کنیم.

14- حمام سنگین در طول روز باعث ضعف است. استحمام سبک چنان که در ادامه می آید برای رفع تشنگی مفید است اما حمام های سنگین را در فاصله بین افطار تا سحر بروید.

15- خون گیری در ماه مبارک(خون دادن، حجامت، فصد، زالواندازی، قمه زنی و ...) باعث ازدیاد ضعف است. حتی المقدور این کار را نکنید و در صورت ضرورت، حدود 3 ساعت بعد از افطار اقدام کنید.

براي كاهش تشنگي، چه راه هايي وجود دارد؟

روزه داری و گرسنگی باعث افزایش صفرا در بدن می شوند و افزایش صفرا پیامدهایی مانند عطش (کوتاه مدّت) ولاغر شدن(میان مدّت و بلند مدّت) را درپی دارد. بدیهی است کسانی که بدن کم آب تری دارند(افراد لاغر و به ویژه لاغرهای گرم مزاج) نسبت به این مشکلات حسّاسترند و به همین جهت باید مراقبت بیشتری داشته باشند. راهکارهای زیر جهت کاهش عطش روزه داری بسیار مفیدند:

1- پرخوری در سحر یکی از عوامل تشنگی در طول روز است. پس کم بخورید تا تشنه نشوید.

2- یکی از بهترين روش ها براي كم كردن تشنگي، استفاده از خوراكي هايي است كه طبع خنك يا سردي دارند و به اصطلاح، ضدّ صفرا بوده حرارت كبد را فرو مي نشانند. شايد از بهترين آنها، شربت خاكشير است كه از قديم هم، در اين ماه مبارك، مورد اقبال ايراني ها بوده است. اضافه نمودن چند قطره آب ليمو ترش تازه يا آبليمو، تأثير شربت خاكشي را افزايش مي دهد.

كساني كه طبع بسيار گرمي دارند؛ مي توانند به هنگام سحر، كمي آبغوره يا سركه را با آب مخلوط نموده و ميل كنند.( به ويژه پس از خوردن غذاهاي چرب.)

يك روش مناسب ديگر این است که عرق كاسني و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کنید و در یخچال گذاشته در فاصله افطار تا سحر به جاي آب خوردن مصرف کنید. این کار، تشنگی طول روز را بسیار کم می کند.

کسانی که در طول روز بدنشان داغ شده دچار عطش شدید می شوند می توانند هر شب یک قاشق مربّاخوری پودر تخم گشنیز را در یک استکان آبغوره بی نمک ریخته آن را در یخچال گذاشته و سحر آن را صاف و آبغوره را کم کم میل کنند.

3- مصرف زیاد گوشت قرمز هم می تواند باعث افزایش صفرا و تشنگی شود. البته افرادی که سابقه کم خونی، ضعف و یا افت فشارهای مکرّر را دارند از این قاعده مستثناء هستند.

4- پرهيز از غذاهاي سرخ کردنی و غذاهای بسیار چرب، شور، شيرين، تند و پرادویه هم فراموش نشود. هلیم، کله پاچه و ماهی ازجمله غذاهایی هستند که تشنگی را زیاد می کنند. مصرف ادویه، فلفل و سیر را در غذاهای این ماه و به ویژه سحر کاهش دهید. چای، قهوه و کاکائو هم به دلیل خاصیت ادرارآوری خود می توانند تشنگی را بیفزایند.

5- اگر روزه دار خود را عادت دهد که حدّاقل در وعده سحر از غذاهای خام(آب عسل، مغزهای خام، میوه ها، خرما، زیتون، خشکبار، جوانه ها و ...) استفاده کند بسیاری از مشکلات او مرتفع خواهند شد.

6- مصرف آب یخ اگرچه در ابتدا و در ظاهر تشنگی را فرو می نشاند اما در نهایت باعث تشدید تشنگی می شود.

7- از خوابیدن بلافاصله بعد از سحری، به خصوص اگر غذاهای با طبع گرم مصرف کرده باشید بپرهیزید.

8- دوش گرفتن در طول روز باعث کاهش حرارت بدن می شود ولی دقت کنید که برای این کار از آب ولرم استفاده کنید چراکه آب سرد باعث تنگ شدن منافذ پوستی و احتباس گرما در بدن می شود و این باعث می شود که عملا بدن داغتر شود. به کسانی که به هر دلیل دچار تشنگی شدید در این ماه می شوند توصیه می کنیم که بعد از نماز ظهر و عصر دوش گرفته و ساعتی را در مکانی خنک استراحت کنند؛ پس از برخاستن از خواب، خواهند دید که چندان اثری از آن تشنگی باقی نمی ماند؛ اگرچه این کار ممکن است ضعف ناشی از گرسنگی را افزایش دهد.

9- استفاده از میوه های آبدار و خنک مثل هندوانه و خیار و غذاهای لعاب دار مانند کدو، شیر و فرنی و سبزی هایی مثل کاهو و خرفه هم به کاهش تشنگی کمک می کند.

نکته بسیار مهم: هندوانه طبع بسیار لطیفی دارد و لذا به هنگام ورود به معده تابع طبع معده می شود؛ بنابراین اگر به هنگام تشنگی که صفرای زیادی در معده جمع شده است مصرف شود(یا در کسانی که ذاتا معده بسیار داغی دارند)، با ورود به معده به خلط صفرا تغییر ماهیت داده عملا به جای خنک کردن فرد، حرارت او را افزایش می دهد. لذا هندوانه را تنها وقتی مصرف کنید که با مصرف خوراکی های دیگر، عطش اولیه و داغی کبد و معده را فرونشانده باشید.

10- یکی از علل شایع تشنگی های کلافه کننده و خشکی دهان روزه داران؛ وجود انواع سینوزیت و آلرژی و ترشّحات پشت حلقی ناشی از آنهاست که با جذب آب حفره دهانی باعث بوی بد و تشنگی ناراحت کننده ای می شوند. طبیعی است راه حل این مشکل در برطرف کردن عامل سبب ساز است. توصیه می کنم کسانی که از این مشکل رنج می برند نگاهی به مقاله «سینوزیت؛ همه گیری قابل درمان» بیندازند.

11- در طول روز از فعالیت غیرضروری و ورزش، حمام داغ و سونا و ... اجتناب کنید.

12- داروهای خشک کننده مثل آنتی بیوتیک ها تشنگی را افزایش می دهند. اگرچاره ای از استفاده آنها ندارید سعی کنید در وعده سحر از آنها اجتناب کنید.

13- اگرچه مشکل تشنگی با همین داروها و تجویز های ساده تا حد زیادی برطرف می شود اما بد نیست این چند نسخه را هم از استاد سید محمد موسوی نقل کنیم:

- ماءالشعیر: مقداری جو را با 10 تا 15 برابر آب خیسانده روی حرارت قرار داده به محض شکفته شدن جوها از روی حرارت برداشته صاف و سرد کرده نیم گرم بنوشند. این شربت در تسکین تشنگی و دفع اخلاط سوخته بسیار مناسب است.

- شربت لیمو: مقداری شکر(سرخ) را در ظرفی ریخته به اندازه ای آب لیموترش تازه به آن اضافه کرده تا رویش را بگیرد. سپس 24 ساعت در ظرفی دربسته و دمایی معمولی نگهداری کنند و بعد، صاف کرده با قدری دیگر آب لیموترش تازه، قوام بیاورند. این مایه شربت را در هنگام مصرف با آب رقیق کرده بنوشند.

- شربت نارنج یا بالنگ: آب بالنگ یا نارنج را با دو سوم آن شکر(سرخ) روی حرارت ملایم قوام آورده موقع مصرف با آب رقیق کرده بنوشند.

- سکنجبین: دو قسمت عسل، دو قسمت عرق نعناع و یک قسمت سرکه انگور خانگی را با 5 قسمت آب مخلوط کنید و افطار و سحر نصف لیوان با نصف لیوان آب میل کنید. برای خنک شدن بیشتر این شربت، می توانید به جای آب از عرق کاسنی استفاده کنید و به هنگام نوشیدن، کمی تخم خرفه هم اضافه کنید.

- تخم خرفه را کوبیده در دوغ خیسانده بگذارید خشک شود و این کار را 3 تا 7 بار تکرار کنید. بر مصرف این پودر در افطار و سحر مداومت داشته باشید.

- شربت سماق: افراد گرم مزاج می توانند از این شربت در فاصله افطار تا سحر استفاده کنند: 40 گرم سماق را شب در 400 گرم گلاب خیسانده صبح صاف کرده با 400 گرم آب گلابی و 200 گرم شکر(سرخ) قوام آورده به صورت رقیق شده با آب مصرف کنند.

- شربت آبغوره+ربّ انار: سه قسمت آبغوره بی نمک را را با دو قسمت رب انار خانگی مخلوط کرده چند دقیقه جوشانده در جای خنک نگهداری کنید. از این مخلوط هر شب سه قاشق غذاخوری تا نصف استکان را با یک استکان آب مخلوط و میل کنید.

در خوردن افطار چه نکاتی را باید رعایت کرد؟

الف- شروع افطار

برای شروع افطار می توان از این خوراکی ها استفاده کرد:

1- آب ولرم

با توجّه به حرارت زیادی که معده در پایان روزه هر روز پیدا می کند شروع افطار با آب سرد بسیار مضرّ و حتّی خطرناک است. در این حالت معده دچار انقباض شدید می شود که این امر، ضعف معده و بروز مشکلات مختلف گوارشی را در پی دارد. در واقع وقتی که شما افطار را با آب سرد شروع می کنید مثل آن است که روی یک ظرف چینی داغ، آب سرد بریزید. مشابه همان بلایی که سر ظرف چینی می آید بر سر معده شما نیز خواهد آمد. همچنین به این دلیل که در ابتدای افطار، کبد تمایل شدیدی به جذب غذا دارد آب یخ مصرف شده توقف چندانی در معده نکرده بلافاصله وارد روده می شود که این مساله می تواند باعث بروز رفلکس پاراسمپاتیک شدید و حتی سنکوپ و مرگ ناگهانی گردد.

طبیعتا به دلیل بالا بودن حرارت معده، استفاده از آب جوش یا نوشیدنی های داغ هم چندان مناسب نیست. بنابراین همچنان که در احادیث آمده است، اگر می خواهید روزه خود را با آب باز کنید باید از آب ولرم استفاده کنید. طبق آن چه در روایات شریف آمده است؛ آب ولرم، اخلاطی که درطول روز در معده جمع شده اند را می شوید.

2- خرما، کشمش، عسل و سایر شیرینی های طبیعی

 گفتیم که کبد در هنگام افطار تمایل زیادی به جذب موادّ غذایی دارد که در این میان چون قندها بیشترین چیزی هستند که طول روزه داری مصرف می شوند تمایل کبد به جذب شیرینی بیشتر است. ولی این قند باید قندی باشد که به آسانی هضم و جذب شود و انرژی از دست رفته را به سرعت جبران کنند و این همان چیزی است که با خوردن شیرینی های طبیعی به دست می آید. به این ترتیب اشتهای شخص نیز کنترل می‌شود و پرخوری، کمتر پیش می‌آید.
ب- رفع تشنگی
اشتباه بسیاری از ما این است که منتظریم تا بلافاصله پس از شنیدن صدای اذان مغرب با خوردن مقدار زیادی آب، تشنگی خود را رفع کنیم. این کار چنان که گفتیم حتی می تواند خطرناک باشد. احتمالا بسیاری از ما هم این تجربه را داشته ایم که با خوردن آب فراوان نه تنها عطش ما برطرف نشده بلکه دل درد نیز به آن اضافه شده است. معده خالی، توانایی نگهداری و جذب آب را ندارد و بلافاصله آن را وارد روده می کند بنابراین باید چیزی باشد که آب را در معده نگه دارد. برای این کار خوب است که ابتدا مقدار کمی آب(مثلا نصف لیوان) را به آرامی و جرعه و جرعه میل کنید و بعد یک خوراکی ساده مثل کمی نان خورده اگر خواستید بعد از آن نیز کمی آب بخورید تا عطشتان برطرف شود.

ج- سایر نکات

1-  لطفا بر سر سفره افطار، خویشتندار باشید! مطمئن باشید با مقدار بسیار کمتری از آن چه معمولا می خورید نیازهای بدنی شما برطرف می شوند.

2- اگر به خوردن شام عادت دارید سعی کنید  اولا فاصله بین افطار و شام را زیاد کنید؛ در ثانی فاصله بین شام و خواب هم زیاد باشد(حداقل دو ساعت) و سوم هم این که در هر کدام از این دو وعده، غذا را در حدی مصرف کنید که معده بیچاره را دچار گرفتاری نکنید. علاوه بر اینها باید غذای افطار به حدی سهل الهضم باشد که تا خوردن شام، کاملا هضم و از معده خارج شده باشد. با تمام این احوال توصیه می کنیم که به خوردن یک وعده افطاری متعادل اکتفا کنید و از خوردن شام بپرهیزید. به ویژه که اگر دقت کنید در ایامی که ماه مبارک در نیمه اول سال قرار می گیرد و شبها کوتاهند؛ عملا امکان رعایت شرط های گفته شده برای شام خوردن وجود ندارد.

3- غذای افطار باید هضم و جذب آسانی داشته باشد تا به هنگام وعده سحر، بدن برای دریافت وعده جدید آماده باشد. برای این منظور، انواع آش ها، هلیم ها، فرنی ها و ... غذاهای مناسبی هستند. مهندس خدادادی برای افطار پیشنهاد می کند که از حريره بادام که با آرد برنج قهوه ای تهیه و با عسل يا شيره انگور يا شيره خرما شيرين شده باشد و نیز نان و پنير به مقدار کم به همراه سبزی خوردن و مغز گردو و چند عدد خرما و يا يک خوشه انگور رسيده و شيرين استفاده شود. به هرحال به نظر می رسد که انتخاب نوع افطاری با خصوصیات گفته شده کار چندان سختی نباشد و هر فرد بسته به ذائقه، نیازها و شرایط مالی و فرهنگی و ... قادر به استفاده از خوراکی های مختلفی برای افطار باشد.

پـس از خوردن افطار، بدنم درد مي گيرد و احساس كوفتگي دارم؛ گاهی نیز احساس طپش قلب دارم؛ علّت آن چيست؟

علّت دردهايي كه بعضي از ما، پس از خوردن افطار، در بدن خود حسّ مي كنيم آن است كه خون، براي هضم غذا، از سراسر بدن، به سمت معده هجوم مي آورد و نوعي كم خوني موقّت در عضلات و اندام ها به وجود مي آيد كه حاصل آن، احساس درد و كوفتگي است. بهترين راه براي پيشگيري از اين مسأله آن است كه براي افطار، از غذاهاي سبك و زودهضم استفاده كنيم؛ غذا را خوب بجويم و از پرخوري نيز، بپرهيزيم. گاهی نیز دلیل این امر، ضعف معده و عدم توانایی مناسب آن برای هضم صحیح غذاست که با درمان های مناسب، برطرف خواهد شد.

در خوردن سحری چه نکاتی را باید رعایت کرد؟

علاوه بر رعایت نکته های گفته شده در فوق، نکته های ذیل نیز باید مدّنظر قرار گیرند:

1- مهم ترین نکته، همان خوردن سحری است. سحری خوردن را فدای خوابتان نکنید. شب، کمی زودتر بخوابید و حتما برای سحر از خواب برخیزید. روزه گرفتن بدون سحری می تواند منجر به نوعی روند خودهضمی در بدن شود که بیماری های متعدّدی را درپی خواهد داشت. بنابراین، خوردن سحری را حتی شده چند لقمه باشد، ترک نکنید.

2- مثل هر غذای دیگری، بهتر است قبل از سحری هم آب نخوریم. در این میان کسانی که طبع گرمی دارند و به واسطه حرارت کبد و عطش زیادی که دارند کم اشتها می شوند می توانند قبل از سحری کمی آب بخورند تا اشتهای خوردن پیدا کنند.

3- همیشه فاصله بین غذاخوردن و خوابیدن باید به اندازه ای باشد که غذا مراحل هضمی خود در معده را کامل کرده باشد چرا که با خوابیدن، فعالیت هضمی معده بسیار کاهش می یابد و اگر درون آن غذایی باشد که هنوز هضم نشده باشد، عدم هضم صحيح غذا، فساد غذا در معده، بوی بد دهان، نفخ و سایر مشکلات گوارشی، دیدن کابوس، احساس ضعف و گرسنگی و ...  را به دنبال خواهد داشت.

این توصیه، توصیه ای است عمومی که همیشه باید رعایت شود اما چون در ماه مبارک، ما اغلب عادت داریم که بلافاصله پس از صرف سحری و خواندن نماز صبح می خوابیم؛ توجّه به آن اهمیتی دوچندان می یابد.

در روزهایی که ماه مبارک با شبهای کوتاه تابستانی مصادف می شود؛ این مشکل حتی در مورد افطار نیز وجود دارد. این که فاصله بین خواب و خوراک چقدر باشد بستگی به نوع غذای مصرفی دارد اما به طور متوسط، دو ساعت و نیم تا سه ساعت طول می کشد تا غذا به طور کامل از معده خارج شود. بنابراین باید سعی کنید که یا بعد از صرف سحر نخوابید یا فاصله زمانی گفته شده را رعایت کنید.

چنان که گفته شد خوابیدن پس از سحری، عملا ضعف روزه دار را افزایش می دهد ولذا به عنوان یک توصیه برای کاهش گرسنگی، به هیچ وجه فایده ای ندارد. بدا به حال دختربچه های معصومی که تازه به سن بلوغ رسیده اند و اطرافیان، مدام به آنها توصیه می کنند که برای تحمل بهتر روزه، روزها را بیشتر بخوابند. متاسفانه بسیاری از این عزیزان با عمل به این توصیه غلط، دچار ضعف بیشتر می شوند و مجبور می شوند روزه خود را باز کنند.

با بوي بد دهان خود در ماه رمضان، چه كنم؟

بوي بد دهان روزه دار، به زبان ساده به علّت خالي بودن معده او به وجود مي آيد و درماني ندارد. بهتر است به هنگام صحبت با ديگران، كمي فاصله خود را زياد كنيم تا آنها از اين بوي بد، ناراحت نشوند. امّا براي اين كه بدانيد بوي بد دهان روزه دار هم نزد خداوند متعال، تا چه اندازه ارزش دارد، به اين حديث توجّه كنيد:

پيامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: « ...  خُلُوفُ أَفْوَاهِهِمْ حِينَ يُمْسُونَ أَطْيَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِيحِ الْمِسْكِ ... :  ... بوي دهان{روزه داران}در عصرگاهان، نزد خداوند، از بوي مشك خوشتر است....»[الأمالي للشيخ الطوسي‏]

بنابر منطق طب سنتی، این بو ناشی از سوختن اخلاط فاسد در معده و صعود بخارات آن به سمت بالاست.

نسخه کمی سخت زیر را به نقل از دکتر سید محمد موسوی برای کاهش بوی بد دهان برایتان نقل می کنم اگرچه اعتقاد دارم نیازی به این کارها نیست:

الف- قبل از سحری خوردن: سه قاشق غذاخوری ترنجبین را در یک لیوان گلاب که به حد جوش رسیده باشد مخلوط کرده با عسل شیرین و میل کنند و تا حداقل 15 دقیقه چیزی نخورند.

ب- بعد از سحری خوردن: یک استکان عرق نعناع را با یک استکان گلاب مخلوط کرده حرارت داده تا به حد جوش برسد. سپس با یک قاشق غذاخوری بارهنگ، مخلوط و با عسل شیرین و میل کنند.

ج- وقت افطار: بعد از باز کردن افطار با آب گرم و خرما، یک لیوان گلاب را به حد جوش رسانده با سه قاشق غذاخوری خاکشی مخلوط کنند و نیم گرم بیاشامند.

د- ساعت 12 شب: یک قاشق مرباخوری گل قند آفتابی را همراه یک لیوان آب سیب یا آب گلابی یا آب انار شیرین میل کنید.(اگر گل قند را نتوانستید از عطاری های معتبر تهیه کنید، 75 گرم گل سرخ(محمّدی) خشک را با 25 گرم قند، آسیاب کرده از الک بسیار ریز رد کنید و این پودر نرم را با گلاب خمیر کنید و در سینی استیل پهن و در مقابل آفتاب خشک کنید و تا 7 بار باگلاب، خمیر و بعد خشک کنید. این دارو را به صورت پودر نگهداری کنید.)

نکته: باید توجه داشت که اگر بوی بد دهان ناشی از مسائل دیگری مثل سینوزیت یا مشکلات لثه و دندان باشد باید درمان مناسب خود را دریافت کند.

براي پيشگيري يا درمان يبوست، در ايّام روزه داري، چه بايد كرد؟

بسياري از ما در ماه مبارك رمضان، دچار يبوست مي شويم يا يـبـوستي كـه از قـبل داشته ايم، تـشديد مي شود؛ به نحوي كـه عــوارض يـبـوسـت، مـثل كسالت، بي اشتهايي، كاهش تمركز و حافظه، كج خلقي، بواسير، خونريزي يا درد هاي مقعدي و مانند آنها به سراغمان مي آيد. علّت بروز یبوست در روزه داری، كاهش آب بدن، كاهش حركات دستگاه گوارش و مصرف زياد غذاهايي مثل برنج است. براي پيشگيري و درمان يبوست در ماه مبارك، نكات ذيل را مدّنظر قرار دهید. مطالعه مقاله «امّ الامراضی به نام یبوست» را هم به کسانی که مشکل شدیدتری دارند توصیه می کنیم. اگر با انجام اين توصيه ها، مشكلتان برطرف نشد؛ درمان يبوست از طريق مراجعه به پزشك، ضرورت خواهد داشت.

1- مصرف كمتر غذاهاي يبوست زا(مثل برنج، ماكاروني، موز، بسياري از لبنيات و ....)، خوب جويدن غذا، صرف غذا در آرامش، مصرف كافي ميوه و سبزي، پرهيز از غذاهاي كارخانه اي، ورزش معتدل و فعّاليت متناسب، اجابت مزاج در مواقع ضرورت.

2- مصرف خاكشي با آب جوش: يك قاشق مربّاخوري خاكشي را در يك استكان آب جوش ريخته شيرين نموده ميل كنيد.(افطار و سحر)

3- مصرف انواع برگه هاي خيسانده: مثل برگه هلو و قيسي.

4- آلوي خيس كرده: براي افراد گرم مزاج، بسيار مناسب است امّا مي تواند باعث نفخ معده شود.

5- انجير خيس كرده: تقريبا براي همه افراد، مناسب است.

6- سبوس خيس كرده: سبوس گندم را مي توانيد از نانوايي هاي بربري تهيه كنيد. سبوس خيس كرده، علاوه بر درمان يبوست، مقدار زيادي از موادّ غذايي مورد نياز بدن را نيز تأمين مي كند.

7- خيسانده بذرهاي مختلف مانند بارهنگ، اسپرزه، تخم شربتي و ....

8- مصرف شير: در كساني كه شير برايشان حالت مليّن دارد.

9- استفاده بيشتر از غذاهاي آبكي.

10- استفاده از روغن هایی مانند روغن بادام شيرين، روغن زيتون و ....

چه كساني نبايد روزه بگيرند؟  

اثر مثبت روزه داري در درمان بسياري از بيماري ها مانند چاقي، فشارخون، چربي خون، آسم و مانند آنها به اثبات رسيده است و نيازي به  بحث در اين موارد احساس نمي شود. در اين جا صحبت از اين است كه چه كساني نبايد روزه بگيرند؟ در این مورد به طور خلاصه به این موارد اشاره می کنیم:

1- روزه و بيماري هاي گوارشي: روزه داري بـراي اكـثر بـيـماري هـاي گـوارشي، آثار مفيد اثبات شده اي دارد و جز در مـوارد استثنايي، فـرد مي تواند روزه هاي خود را به طور كامل بگيرد. كساني كه زخم يا التهاب حادّ معده دارند؛ بهتر است با نظر پزشك معالج از روزه داري خودداري كنند امّا كـساني كـه فـقط سـابقه ايـن زخـم ها را دارند و در حال حاضر، بدون علامت هستند؛ مشكلي براي روزه داري ندارند و مي توانند داروهاي خود را به هنگام افطار و سحر، مصرف كنند.

2- روزه و مرض قند: بيماران ديابتي كه دارو مصرف نمي كنند يا از قرص هاي خوراكي استفاده مي كنند؛ تقريبا هيچ مشكلي در مورد روزه داري ندارند؛ فقط شايد بهتر باشد كه با مشورت پزشك معالج، كمي از ميزان مصرف داروي خود كم كنند و آن را در دو نوبت افطار و سحر، مصرف كنند. امّا بيماران ديابتي كه از انسولين استفاده مي كنند؛ به ويژه كساني كه سابقه يا خطر كاهش يا افزايش شديد قند خون دارند؛ بايد كمي احتياط كنند و تنها با نظر پزشك خود در مورد روزه داري تصميم بگيرند. جالب است بدانيد كه در تحقيقات انجام شده در مراكز درماني كه بيماران مسلمان ديابتي به آنها مراجعه مي كردند؛ هيچ گونه افزايشي در تعداد بيماران بستري به علّت عدم كنترل ديابت در ماه مبارك رمضان، مشاهده نشده است.

3- روزه و بيماري هاي كليوي: كساني كه كليه سنگ ساز يا بيماري هاي شديد كليوي دارند يا پيوند كليه شده اند، در بسياري از موارد با مشورت پزشك معالج و با رعايت مواردي كه مانع از غليظ شدن خون و ادرار مي شود، قادر به روزه داري هستند. حتّي تحقيقات انجام شده در مورد بيماران پيوندي كه آزمايش هاي طبيعي داشته اند نشان داده است كه روزه داري هيچ اختلالي در آزمايش هاي آنها ايجاد نكرده است.

به تجربه دیده ام که مداومت بر مصرف عرق خارشتر و خارخسک یا جوشانده کاکل ذرت و دم گیلاس در افطار و سحر، بسیاری از بیماران دچار سنگ کلیه را قادر به روزه داری می کند.

دو نکته:

1- مصرف زیاد لبنیات در ماه مبارک، به همراه کاهش آب بدن بر اثر روزه داری، احتمال ایجاد سنگ‌های مجاری ادراری را بسیار افزایش می‌دهد.

2- مصرف چای در ماه مبارک به‌دلیل خاصیت ادرارآوری آن، کم آبی بدن را تشدید می کند و زمینه را برای ایجاد سنگ های کلیوی فراهم.

4- روزه و بيماري هاي قلبي: دليلي جهت منع روزه داري در بيماران دريچه اي قلب يا كساني كه گرفتگي هاي خفيف عروق قلبي دارند؛ وجود ندارد. در مورد بيماراني كه گرفتگي شديد عروق قلبي دارند نـيز، نـيـاز به تـحقيقات بـيشتري وجـود دارد و خطر روزه داري در اين افراد، اثبات نشده است امّا به هر حال، بايد با احتياط بيشتري عمل نمود.

 نکته ای فقهی و شرعی

این که فرد می تواند یا نمی تواند روزه بگیرد از جمله مصادیق است و تشخیص آن بر عهده مکلّف است. به عبارت دیگر، نظر پزشک معالج در این مورد یک نظر مشورتی است و نهایتا این خود شخص است که باید تصمیم نهایی را بگیرد.

نکته دیگر آن که  حضرت امام خميني، رحمة الله عليه، در پاسخ به استفتایی در مورد شرايط طبیبی كه در مورد مسايل شرعيِ طبّي نظر مي دهد، فرموده اند:

« بسمه تعالى؛ پزشك علاوه بر تخصّص بايد مورد وثوق باشد كه كارش را روى موازين انجام دهد.»

یکی از معاني سخن امام اين است كه پزشكي كه در مورد روزه گرفتن يا نگرفتن ما نظر مي دهد، بايد هم فردي متخصّص باشد؛ هم در کار خود قابل اطمینان باشد و نیز این یقین وجود داشته باشد که در اظهار نظر ، اصول و موازین علمی مربوطه را نیز رعایت می کند. بنابراين، نظر پزشكي كه اطّلاعات كافي از بيماري ما ندارد؛ ملاك خوردن روزه نيست؛ چه رسد به اين كه بخواهيم بر اساس گفته دوست و همسايه و مانند آن روزه نگيريم.

نکته: اگر این جمله که «كارش را روى موازين انجام دهد» را مربوط به مسایل شرعی بدانیم آن وقت می توان این نتیجه را گرفت که توصیه پزشکی که اعتقادی به مسایل شرعی ندارد نمی تواند مبنای روزه گرفتن یا نگرفتن ما باشد.

چند نكته پایانی

1- تمام سفارش هایی که در مورد تغذیه صحیح وجود دارد؛ به طریق اولی در ماه مبارک رمضان باید مورد توجّه قرار گیرد ولذا نیازی به یادآوری آنها نمی بینم.

2- كاهش ديد چشم و نيز خواب رفتن دست و پا در طول روزه داري، امري طبيعي است و جاي نگراني ندارد و پس از صرف افطار، برطرف خواهد شد.

3- از مصرف شیرینی هاي مصنوعي مانند زولبيا و باميه خودداری کنید و از شيريني هاي طبيعي مانند خرما، عسل و ... استفاده كنيد.

4- آش رشته غذاي مناسبي براي افطار نيست. اگر هم از اين غذا استفاده مي كنيد، به جاي سيرداغ و نعناع داغ ، نعناع يا پونه خشك را کف ساب کرده با کمی روغن زیتون مخلوط و روي آش بريزيد.

7- بر خلاف تصوّر عمومي و توصيه هاي پزشكي امروزي، در شريعت حقّه اسلامي، غذا خوردن، محدود به دو وعده، آن هم در ابتداي روز و ابتداي شب(صبحانه و شام) است و حضرات معصومين، عليهم السّلام، مكرّرا از خوردن غذا در ميانه روز(ناهار)، نهي نموده آن را موجب فساد بدن معرّفي كرده اند. در قرآن كريم نيز آمده است كه اهل بهشت، صبح و شب، غذا مي خورند(و لهم رزقهم فيها بكرة و عشيا؛ سوره مباركه مريم؛ آيه ۶۲) بنابراين، براي حفظ سلامتي خود، سعي كنيد رويّه ماه مبارك رمضان، يعني خوردن غذا در ابتداي روز و شب(صبحانه و شام) و پرهيز از خوردن غذا در ميانه روز(ناهار) را ادامه دهيد.

****************
منابع:

۱- بحارالانوار، علّامه مجلسی.
۲- طبّ اسلامی،گنجینه تندرستی، دکتر رضا منتظر.
3- رمضان- تغییرات مزاجی/سید محمد موسوی، غلامرضا کردافشاری/1391/فجر قرآن
4- فرهنگ و آداب روزه داری/محمّد دریایی، رسول حیدری/1391/سفیر اردهال
5- tebbeghorani.com
6-  ravazadeh.com
7- hamshahrionline.ir