یکی از سوالاتی که در رابطه با اوصاف الهی به ذهن می‌رسد، این است که آیا خداوند متعال نیز مانند ما انسان‌ها خشم و غضب و مهربانی دارد یا نه این اوصاف در خداوند سبحان معنای دیگری دارند؟

در پاسخ به این سوال ابتدا باید خشم و مهربانی انسان رو تحلیل کرد؛ خشم و دوست داشتن در انسان انفعالی است و از بیرون ذات آدمی نشأت می‌گیرد، به این نحو که ابتدا نسبت به امری حالت عادی دارد، سپس با چیزی مواجه می‌شود که یا موافق طبع اوست یا مخالف آن و همین باعث می‌شود نسبت به آن، حالت مهربانی یا خشم و ناراحتی داشته باشد؛ لذا مهربانی و خشم در انسان حالتی انفعالی دارد و به معنای تغییر در احوال آدمی است.

این معنا و تفسیر راجع به خداوند متعال هرگز درست نیست و مخالف ادله عقلی و نقلی است؛ چرا که عقل بشری حکم می‌کند هر گونه تغییر و تبدلی در ذات باری تعالی ممنوع است، زیرا تغییر و تبدل در ذات به معنای انفعال و حالت منتظره داشتن است و این معنا یعنی آن موجود استعداد لازم برای آن کار را دارد و استعداد، تنها در امور مادی وجود دارد، و خداوند متعال هرگز مادی نیست، پس هرگز حالت منتظره ندارد، پس تغییر و تبدل در ذات خداوند متعال وجود ندارد.(1)

از طرفی تغییر و تبدل در ذات، به این معناست که در ذات کمبود یا نقصی وجود دارد و آن ذات با آن تغییر و تبدل، می‌خواهد آن کمبود را جبران کرده و خود را کامل کند، و این کمبود در ذات با واجب الوجود بودن ذات سازگاری ندارد، چرا که او بی‌نیاز مطلق است و هیچ کمبود و حالت منتظره‌ای ندارد تا با حرکت و تغییر و تبدل، آن را برطرف کند. در نتیجه: وجوب وجود اقتضای ثبات ذات را دارد و این‌که هیچ نوع حرکت و تغییری در ذات راه ندارد.(2)

از طرفی گفته شد که خشم و غضب یا مهربانی به معنای انفعال و تغییر در ذات است، پس هرگز خشم و غضب یا مهربانی الهی به این معنا که در انسان وجود دارد، در ذات باری تعالی راه ندارد و قطعا معنای دیگری مد نظر است. پس وجوب وجود و ثبات ذات باری تعالی و این‌که خداوند متعال موجودی فرا مادی و بدون استعداد است، دلیل بر این مطلب است که هرگز تغییری در ذات باری تعالی راه نمی‌یابد، لذا معنای خشم و مهربانی خداوند سبحان چیز دیگری است.

اما خشم و غضب الهی یا مهربانی خداوند حکیم به چه معناست؟

اگر به تفاسر قرآن رجوع کنیم، خواهیم دید که همه مفسرین اعم از شیعه و اهل سنت، خشم و غضب خداوند را به معناى «اراده مجازات» و رضايت او به را معناى «اراده ثواب» معنا کرده‌اند. مرحوم طبرسی و شیخ طوسی از بزرگان شیعه، غضب خداوند متعال را همان اراده او بر عذاب کفار و منافقین دانسته‌اند.(3) فخر رازی از بزرگترین مفسرین اهل سنت نیز همین نظر را دارد و خشم و غضب الهی را به معنای اراده عقوبت آنان معنا کرده است.(4)

در نتیجه: چون تغییر حالت در خداوند متعال راه ندارد، پس رضایت و خشنودی الهی به معنای پاداش و ثواب اعمال صالح و نیک انسان‌هاست؛ و خشم و غضب او به معنای عقوبت و عذاب گناه‌کاران که با بی‌اعتنایی به شعائر دین و دستورات الهی حاصل شده است.

پی نوشت :

(1). آیت الله شبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج‏2، ص121.
(2). علامه حلی، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، ص294.
(3). مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏9، ص80 و التبيان في تفسير القرآن، ج‏9، ص209.
(4). مفاتيح الغيب، ج‏27، ص638

5. سایت رهروان ولایت