يكي از مسائل مسلم و قطعي در مورد حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) اين است كه قبر شريف آن حضرت، مخفي مانده و تا به حال، به طور مشخص و دقيق، قبري به آن حضرت نسبت داده نشده است.

از طرفي، مدفن و محلي كه ممكن است پيكر پاك ايشان در آن جايگاه دفن شده باشد، و نيز علت مخفي بودن قبر شريف، و علت تلاش وهابيت براي قطعي نشان دادن قبر آن حضرت، محل گفت‌وگو و نظر بوده و نيازمند بحث و دقت فراوان است.

از همين رو، گفت‌وگويي با آيت‌الله محمد صادق نجمي انجام داده‌ايم كه مشروح آن در پي مي‌آيد.

 

* علت مخفي بودن قبر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) چيست؟

ـ حداقل دو علت براي آن مي‌توان بيان كرد: يكي از علل مخفي بودن قبر بانوي دو عالم حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها، عداوت و دشمني حكام با اهل بيت (علیهم السلام) بوده است. شما ببينيد در سال 236 هجري متوكل دستور داد قبر امام حسين (علیه السلام) محو و با خاك يكسان شود. قبل از آن هم در قرن اول هجري به دستور بني‌اميه، خانه‌ی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) تخريب شد.

علت ديگر مخفي بودن قبر ايشان، وصيت و تأكيد حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بر آن بوده است مبني بر اينكه پيكر پاكش شبانه دفن و قبر مطهرش پنهان و مخفي شود.

به هر حال اين وصيت و اين نوع تدفين موجب شده كه قبر آن حضرت مخفي و اقوال و آراي مختلف در ميان محدثان و مورخان در مورد محل دفن وي پديد آيد.

 

 

* چند احتمال درباره محل دفن ايشان وجود دارد؟

ـ عده‌اي مي‌گويند قبر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در بقيع واقع شده، عده‌اي ديگر بر اين عقيده‌اند كه در داخل خانه‌اش قرار گرفته و بعضي ديگر احتمال مي‌دهند در مسجد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و در ميان بيت و منبر آن حضرت باشد.

 

* آيا روايتي داريم كه محل دفن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) را مشخص كرده باشد؟

 

ـ بله، روايات مسند و مورد اعتمادي از شش امام معصوم درباره‌ی محل دفن حضرت زهرا (سلام الله علیها) در منابع شيعه نقل شده است. اين روايات نشانگر آن است كه حضرت، داخل خانه‌ی خود كه در كنار مسجد و در جوار خانه‌ی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قرار داشت، دفن شده است.

 

* جالب است كه از شش امام در اين مورد روايت داريم!

 

ـ بله، در اين روايات دو نكته قابل توجه است:

يكي اينكه شايد كمتر حادثه‌اي وجود داشته باشد كه درباره‌ی آن از شش امام معصوم بالاتفاق روايت نقل شده باشد.

نكته‌ی دوم اين است كه متن اين روايات، دفن شدن آن حضرت در بقيع را با صراحت نفي مي‌كند.

 

* ممكن است نمونه‌اي از اين روايات را نقل بفرماييد؟

 

ـ در يكي از آن روايات، مرحوم شيخ صدوق از ابي‌نصر بزنطي نقل مي‌كند كه از امام علي‌بن موسي الرضا (علیه السلام) از محل قبر حضرت فاطمه (علیها السلام)سؤال نمودم، حضرت فرمود: «دفنت في بيتها فلما زادت بنو أميه في مسجد صارت في مسجد فاطمة زهرا (سلام الله علیها)»؛

يعني امام رضا جواب داد: حضرت در داخل خانه‌اش دفن شده و بعد كه بني‌اميه خواستند مسجد را توسعه دهند، خانه را تخريب كردند و قبر حضرت در مسجد قرار گرفت.

 

اين روايت را مرحوم كليني، ابن شهرآشوب و علامه مجلسي نيز نقل كرده‌اند.

 

روايت ديگري را هم عرض كنم؛ سيد ‌بن طاووس در كتاب «المسائل وأجوبتها من الأئمه» نقل مي‌كند:

محمد همداني مي‌گويد: به آن حضرت نوشتم: اگر صلاح مي‌دانيد مرا از محل دفن مادرتان فاطمه زهرا (سلام الله علیها) آگاه سازيد كه آيا در مدينه است يا همانگونه كه مردم مي‌گويند، در بقيع قرار دارد؟

آن حضرت در جواب نوشت: «هي مع جدي صلوات الله عليه»؛ يعني حضرت زهرا (سلام الله علیها) در جوار جدم رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دفن شده است.

 

* نظر علماي معروف شيعه در اين باره چيست؟

 

ـ مرحوم شيخ صدوق پس از نقل اختلاف در محل دفن آن حضرت مي‌گويد:

عده‌اي از محدثين رواياتي را نقل كرده‌اند كه دلالت دارد بر اينكه آن حضرت داخل خانه‌اش به خاك سپرده شده است، سپس مي‌گويد: «و هذا هو الصحيح عندي»؛ يعني به نظر من هم اين قول صحيح است.

 

شيخ طوسي هم اين نظر را دارد. وي مي‌گويد بهترين قول‌ها اين است كه حضرت زهرا (سلام الله علیها) داخل خانه‌اش يا در روضه دفن شده است.

 

مرحوم طبرسي نيز معتقد است كه قول كساني كه مي‌گويند مدفن حضرت در بقيع است، قول بعيدي است و دو قول ديگر كه داخل خانه‌اش و يا در روضه دفن شده است، صحيح به نظر مي‌رسد.

 

علامه مجلسي هم مي‌فرمايد: همانگونه كه در كتاب مزار بيان كرده‌ايم، اصح اقوال اين است كه آن حضرت داخل خانه‌اش دفن شده است.

 

همچنين علامه حسن زاده آملي، كه خود از صاحبدلان است، مي‌نويسد: بعضي از صاحبدلان به طريق خاصي از علم جفر، سؤال طرح كرده‌اند كه «يا عليم، قبر فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در كجاي مدينه است؟» جواب گرفته‌اند كه: «جاي قبر، خانه‌ی شفيع جميع امت است.»

 

* آيا حضرت‌عالي، همين نظر را داريد؟

 

بله، يك خاطره‌اي از شيخ محمد علي عمري (ره) رهبر شيعيان حجاز كه اخيراً از دنيا رفت برايتان بگويم. در ماه رمضان سال 1326 در مدينه‌ی منوره با ايشان ملاقات داشتم، ضمن مطالب سودمند، درباره‌ی قبر شريف حضرت زهرا فرمودند:

قبر آن حضرت مسلماً داخل بيت خودش است و زماني كه ما كودك بوديم، قبر آن حضرت مشخص بود و ارتفاع آن به يك متر مي‌رسيد، ايشان اشاره كرد به عصايي كه در دست من بود و گفت: تقريبا به ارتفاع عصاي شما بود.

 

* آيا شواهد و قرائن ديگري مبني بر دفن شدن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در خانه‌ی خود وجود دارد؟

 

ـ ترديدي نيست كه دفن شدن در كنار قبر پيامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) براي هر مسلماني بزرگترين افتخار دنيوي و عالي‌ترين مقام معنوي است. شما ببينيد طبق همين اصل، سران سقيفه با بهره‌گيري از شرايط موجود و بدون اذن، توانستند كنار حضرت رسول (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دفن شوند.

 

باز بر همين اصل بود كه امام مجتبي (علیه السلام) وصيت كرد كه در صورت امكان در كنار تربت جد بزرگوارش رسول اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دفن شود، ولي با اجبار و اكراه مانع شدند.

 

در مورد حضرت زهرا (سلام الله علیها) افزون بر آنچه گفته شد، وجود ارتباط خاص معنوي و روحاني متقابل و عاطفه و محبت غير قابل وصف بين رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و ايشان، و با توجه به اينكه هيچ مانعي از دفن شدن آن حضرت در داخل خانه‌اش متصور نيست، چگونه مي‌توان قبول كرد كه حضرت فاطمه (سلام الله علیها) راضي شود در جايي غير از خانه خودش و غير از جوار پدر بزرگوارش دفن شود؟!

 

* نظر علماي اهل تسنن درباره‌ی مدفن حضرت زهرا (سلام الله علیها) چيست؟

 

علماي اهل سنت درباره‌ی مدفن حضرت زهرا (سلام الله علیها) سه قول آورده‌اند:

يكي داخل بيت خود ايشان. اين قول را ابن‌شيبه از قديمي‌ترين مورخان آورده است و مدينه‌شناس مشهور يعني عبدالعزيز نقل مي‌كند كه وي مي‌گفت: حضرت فاطمه (سلام الله علیها) داخل خانه‌اش دفن شده است.

 

قول ديگر آنها اين است كه حضرت، در بقيع دفن شده است، البته در تعيين محل دقيق آن اختلاف نظر دارند.

 

قول سوم آنها اين است كه داخل حرم ائمه‌ی بقيع دفن شده است. اين قول را مي‌توان قول مشهور ميان علماي اهل سنت دانست. دليل طرفداران اين قول وصيت امام حسن مجتبي (علیه السلام) است كه فرمود: «ادفنوني عند قبر أمي فاطمة»؛ مرا كنار قبر مادرم فاطمه (سلام الله علیها) به خاك بسپاريد.

 

* مراد اين روايت چيست؟

 

در عين اينكه اصل وصيت امام مجتبي (علیه السلام) از نظر تاريخي مورد تأييد است، اما منظور امام حسن مجتبي (علیه السلام) از جمله «أمّي فاطمة»، مادر بزرگوارش «فاطمه بنت اسد» است نه مادرش حضرت زهرا (سلام الله علیها)، چون اطلاق كلمه‌ی «ام» به مادر بزرگ، يك اطلاق شايع و گسترده است.

شاهدش اينكه ابن‌حبان از بزرگترين محدثان و علماي اهل سنت در قرن چهارم در مورد قبر امام مجتبي (علیه السلام) مي‌نويسد:

حسن بن علي (علیهما السلام) در كنار قبر مادربزرگش فاطمه بنت اسد، دفن شده است.

 

* عده‌اي معتقدند حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در محل «روضه» دفن شده است، نظرتان چيست؟

 

ـ‌ مي‌گويند روضه آن بخش از مسجد النبي است كه ميان منبر و خانه‌ی پيامبر قرار گرفته است.

اصطلاح روضه و نامگذاري آن مكان مقدس به اين اسم، برگرفته از گفتار رسول خداست كه فرمود:

«ما بين بيتي و منبري روضة من رياض الجنة»؛ يعني بين خانه و منبرم، باغي از باغ‌هاي بهشت است.

 

محدوده‌ی روضه نزد شيعه با محدوده‌ی روضه در نظر اهل سنت متفاوت است.

به نظر ما، روضه از ديوار محراب مسجد النبي (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در جنوب ـ كه امروزه با نرده‌هاي فلزي مشخص است ـ آغاز و در شمال به چهارمين ستون منتهي مي‌شود. يعني يك ستون بيشتر از آنچه اهل سنت مي‌گويند و حد دوم آن در شرق داخل بيت پيامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و بيت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است و در سمت غرب محاذي منبر شريف است.

 

اما پاسخ شما در مورد احتمال دفن ايشان در روضه، اين است كه ما بايد ببينيم منظور از روضه چيست؟ اگر مرادتان محدوده‌اي است كه شيعه معتقد است و بيت حضرت زهرا(علیها السلام) را نيز شامل مي‌شود؟ بايد عرض كنم مسأله‌ی دفن شدن آن بزرگوار در روضه (به اين معنا) در واقع مكمل رواياتي خواهد بود كه با صراحت دلالت دارند بر اينكه پيكر آن بانو در داخل بيت خويش به خاك سپرده شده است؛ زيرا از نظر شيعه، روضه داراي مفهوم وسيع‌تر بوده و شامل بيت پيامبر و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نيز مي‌شود.

اما اگر مراد از روضه، تنها فاصله بيت و منبر باشد علاوه بر اينكه دليلي بر مدفون بودن حضرت زهرا (سلام الله عليها) در آنجا وجود ندارد، اگر پيكر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در روضه (به اين معنا) دفن شده باشد، اشكال فقهي نيز بر آن متوجه خواهد شد چرا كه از نظر شرع، دفن شدن جنازه ـ متعلق به هر كسي كه باشد ـ در مسجد و محلي كه براي عبادت مسلمانان وقف شده است، مجوّز شرعي ندارد و لااقل مكروه است، و ائمه هدي (علیهم السلام) بيشتر از هر كس، احكام الهي را مراعات مي‌كردند.

طبق اين تحليل، چگونه جسد مطهر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در روضه، كه حساس‌ترين جاي مسجد پيامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) است، دفن شده است؟ و اگر چنين امري جايز بود، پيكر پاك رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر اين كار، اولي و سزاوارتر بود.

 

* پس جمع‌بندي بحث اين شد كه حضرت زهرا داخل خانه‌ی خود، مدفون است و احتمالات ديگر بسيار بسيار ضعيف است؟

 

ـ بله از مجموع ادله و شواهد به دست مي‌آيد كه قبر مطهر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در بيت خود و در كنار مسجد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) است.

 

* اگر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در خانه‌ی خود مدفون است، پس جريان تشييع جنازه، تابوت و .... چگونه توجيه مي‌شود؟ چون به هر حال تابوتي براي حضرت ساختند و ايشان را مخفيانه تشييع كردند.

 

ـ حضرت، دو خانه داشته‌اند. خانه‌ی اول كنار مسجد پيامبر بود و خانه‌ی دوم نزديك بقيع بود.

حوادث مهم تاريخي هم بيشتر در خانه‌ی دوم اتفاق افتاده است كه از جمله يورش به خانه‌ی حضرت زهرا (سلام الله علیها) و آتش زدن آن، دوران نقاهت ايشان، ملاقات‌ها و حوادثي كه در ايام نقاهت حضرت زهرا (سلام الله علیها) اتفاق افتاده، در خانه‌ی دوم بوده است. لذا مراسم تجهيز و تشييع آن بانوي مكرمه، مربوط به منزل دوم بوده و از آنجا به سمت منزل اول تشييع شده و در منزل اول كنار مسجد دفن شده است.

 

* پس با اين بيان، اشكالي كه برخي وارد كرده‌اند (چگونه خانه‌ی حضرت زهرا (سلام الله علیها) را سوزاندند، در حالي كه منزل ايشان، كنار مسجدالنبي بود و سقف مسجد و قبر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از شاخه‌هاي قابل اشتعال بود، لذا اگر آن خانه را مي‌سوزاندند، همه‌ی مسجد آتش مي‌گرفت) حل مي‌شود‌؟

 

ـ بله، اين حادثه در بيت دوم اميرالمؤمنين (علیه السلام) اتفاق افتاده نه بيت اول كه كنار مسجد بود و اينطور اشكال‌ها براي از بين بردن حوادث مهم آن زمان است.

 

* عده‌اي معتقدند كه وهابي‌ها مي‌خواهند قبر حضرت را مشخص جلوه دهند و اصرار دارند كه حضرت زهرا (سلام الله علیها) در بقيع، دفن شده و لذا قبر فاطمه بنت اسد را قبر حضرت زهرا (علیها السلام) معرفي مي‌كنند. نظرتان چيست؟

 

ـ تحريف اين واقعيت و اصرار و تلاش نويسندگان آنها، در طول تاريخ وجود داشته است. حكومت‌ها در طول تاريخ با معرفي قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در داخل حرم ائمه‌ی بقيع، مي‌خواستند فشار عقيدتي و سياسي را از خود دور كنند. همه‌ی اينها در راستاي سرپوش گذاشتن به ايراد و انتقادي است كه در طول تاريخ از سوي پيروان مكتب اهل بيت (علیهم السلام) به خط فكري مخالفان اهل بيت (علیهم السلام) از لحاظ مخفي بودن قبر يگانه يادگار رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مطرح شده است.

به همين جهت، حكومت‌ها مجبور بودند به هر عنواني كه شده قبري براي فاطمه دختر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) معرفي كنند، لذا در طول تاريخ و حتي در دوران حكومت سعودي‌ها كتيبه‌هايي در حرم ائمه‌ی بقيع، مبني بر واقع شدن قبر فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در اين محل، نصب شد و در اين راستا براي فاطمه بنت اسد مدفن‌هايي غير از اين مدفن اصلي معرفي كردند.

همه‌ی اين تلاش‌ها به خاطر اين است كه سؤال بزرگ تاريخ را از بين ببرند كه چه شرايطي اتفاق افتاد كه قبر فاطمه زهرا (سلام الله علیها) دختر پيامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مخفي ماند. و اين هشداري جدي براي حقيقت‌طلبان است!

 

* علت اينكه امامان بعدها محل دفن را فرموده‌اند چه بوده است؟ ‌آيا منافاتي با مخفي ماندن ندارد؟

 

ـ خير، اوايل بايد مخفي مي‌ماند، چون اوضاع و شرايط بسيار بد بود، اما بعدها اين شرايط حساس و سخت از بين رفت، لذا اظهار كردند كه در خانه‌ی خود مدفون شده است. سؤال تاريخي همچنان نيز باقي است كه چرا و به چه علت در آن زمان قبر شريف ايشان مخفي ماند‌؟!

اين مطلب درباره‌ی قبر شريف حضرت اميرالمومنين علي (عليه السلام) نيز هست، قبر ايشان نيز بعدها معلوم شد.

 

منبع: رجا نیوز (کدخبر: 87871)