بیش از هزار سال است که مورخان دربارة «ابن سبأ» قلم فرسائی کرده و به او و پیروانش کارهای شگفت انگیز و بزرگی نسبت می‌دهند. حال باید دید که « ابن سبأ» کیست و چه کارهایی انجام داده است. مورخان در مورد ابن سبأ می‌نویسند:
او مردی یهودی از اهل صنعاء یمن، در زمان عثمان صورتاً و به حسب ظاهر اسلام آورد، ولی در پنهانی مکر و حیله میان مسلمانان بکار می‌برد و در شهرهای بزرگ اسلامی مانند شام، کوفه، بصره، و مصر گردش کرده، در مجامع مسلمین حاضر می‌شد و مردم را تبلیغ می‌نمود بر اینکه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ را نیز مانند عیسی بن مریم رجعتی است. و هم چنان که هر پیغمبری وصیی داشت، وصی محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ هم علی است و عثمان حق این وصی را غصب کرده و دربارة وی ستم نموده است، پس باید قیام کرد و حق را به اهلش بازگردانید.

مورخان نام قهرمان این داستان را «عبدالله بن سبأ» گذاشته و چنین ادعا کردند این شخص مبلغین خود را به شهرهای اسلامی فرستاده و دستورشان داد که به بهانة امر به معروف و نهی از منکر، فرمانداران وقت را بکوبند. در نتیجه عده‌ای زیادی از مسلمانان به وی گرویده و از برنامه او تبعیت کردند، تاجایی که بعضی از اصحاب عالیقدر رسول خدا و تابعین بزرگوار امثال: ابوذر، عمار بن یاسر و مالک اشتر و دیگران سران مسلمین را از آنها شمرده‌اند و این افسانه را تا زمان وقوع جنگ جمل که مسبب اصلی این جنگ را او می‌دانند ادامه داده و بعد از آن دیگر از سرنوشت آن سخنی به میان نمی آورند.
حال بیش از ده قرن است که تاریخ نویسان این افسانه را به صورت تاریخ صحیح می‌نویسند و هرچه از عمر این افسانه بیشتر می‌گذرد شهرت بیشتری پیدا می‌کند و افراد، با اغراض متفاوتی به این افسانه رنگ و بوی خاصی داده اند.
رشید رضا، از متأخرین در این مورد چنین می‌گوید: «شیعه‌گری به نام خلیفه چهارم علی رضی الله عنه، آغاز ایجاد تفرقة دینی و سیاسی امت محمدی گردید و اولین کسی که اصول تشیع را از خود ساخت یک یهودی به نام عبدالله بن سبا بود که با نیرنگ میان این امت تفرقه ایجاد کرد و دین و دنیای آنان را تباه گردانید».[1]
رشید رضا مدرک این داستان خیالی را کتاب تاریخ ابن اثیر سنی مذهب ذکر می‌کند! و ابن اثیر ضمن نقل این افسانه هیچ اشاره‌ای بر این که این داستان را از چه مصدری آورده نمی‌کند.[2] و افراد دیگری مثل ابن کثیر[3]،‌ ابن خلدون[4]، بستانی، احمد امین، حسن ابراهیم، و نویسندگان دیگر سنی مذهب به این افسانه شهرت عجیبی دادند که مدرک همة آنها به تاریخ طبری برمی‌گردد و طبری هم این داستان را از (سیف بن عمر) نقل می‌کند، که از نظر رجالی «سیف» مورد تأیید نمی‌باشد. چون سیف نه تنها این افسانه را ساخته بلکه او افسانه‌هایی ساخته که قریب به 150 تن از قهرمانان این افسانه‌ها به هیچ وجه پا به عرصه وجود نگذاشته‌اند و فقط اندیشه سیف بن عمر است که آنها را آفریده است!
بیشتر علماء رجال در مورد ضعف روایات او تأکید دارند. یحیی بن معین درباره او گفته است: «حدیث او ضعیف و سست است» نسائی گفته «ضعیف است، نه مورد اعتماد است و نه امین...» ابو داود گفته «بی‌ارزش است و بسیار دورغگو...» و بیش از دوازده نفر از بزرگان رجال احادیث او را بسیار ضعیف و خودش را دروغگو نامیدند.
پس از این مطالب نتیجه می‌گیریم که داستانی که به عنوان عبدالله بن سبأ علماء نقل می‌کنند پایه و اساس استواری ندارند و بر مبنای تحقیق پی‌ریزی نگردیده است. زیرا روایات مربوط به این شخص در اصل به وسیلة سیف بن عمر نقل گردیده و به کتب و مدارک اسلامی راه یافته است که حال سیف هم معلوم شد به طوری که او یک فرد مرموز، دروغگو و افسانه سازی بیش نبوده است.
پس تا اینجا به این نتیجه رسیدیم که
از نظر علمای شیعه عبدالله بن سبا یک شخصیت افسانه‌ای است و هیچ ربطی به تشیع ندارد و سازندگان و اشاعه کنندگان این افسانه طبق فرمایش علامه عسگری انگیزه‌های مختلفی داشتند، زیرا:
1. افسانه عبدالله سبا، انتقاد و ایرادهائی را که به صحابه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ متوجه می‌گردید، پرده پوشی می‌نماید، و آنها را پاک و مبرا می‌سازد.
2. این افسانه به مخالفین حکومت خلفا که شیعیان خاندان عصمت می‌باشند و در تمام دوران خلفای عثمانی و تا به امروز مخالفت حکومت‌های عصر خود بوده‌اند نسبت کفر و الحاد داده و آنها را به خارج شدن از دین و آیین معرفی می‌نماید و این جعلیات و افسانه‌ها در تمام عصور به ضد شیعه و برای کوبیدن آنها بوده است.[5] لذا همین انگیزه‌ها بوده که این افسانه را بوجود آورده و به آن شهرت اجماعی داده است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. عبدالله بن سبا: علامه عسکری.
2. تاریخ تشیع: کانوزیان
3. پیدایش و گسترش تشیع: محمد باقر صدر، ترجمه مهدی زندیه.[1] . سید رشید رضی، الشیعه و السنة، ص 4 ـ 6.
[2] . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، دار الصادر بیروت، ج 3، ص 95.
[3] . ابن کثیر، البدایة و النهایة، مکتبة ‌المعارف البیروت، ج 7، ص 167.
[4] . ابن خلدون، المبتدا و الخبر، دار احیاء التراث العربی بیروت، ج 2، ص 425.
[5] . عسکری، سیدمرتضی، عبدالله بن سبأ و دیگر افسانه‌های تاریخی، انتشارات کوکب، ج 3، ص 251.