1. مباني اخلاق بودايي

مباني اخلاقي بودا را مي توان از درون تعليمات او به دست آورد. تعليمات بودا درباره ی رنج انسان و چگونگي رهايي از آن در چهار حقيقت شريف متبلور مي شوند.(1) اين چهار حقيقت، اصول عقايد آيين بودا را يك سره در زير چتر فراگير خود مي پوشاند. بودا با طرح اين چهار حقيقت، در واقع همانند پزشكي حاذق به شناخت بيماري و علل آن مي پردازد و به درمان پذيري آن حكم مي كند، و در نهايت به روش درمان آن مي پردازد.(2)

1ـ1. نخستين حقيقت شريف اين است كه بيماري، يعني رنج (دوكه) (3) به راستي و عملاً وجود دارد؛ و اين را حقيقت شريف رنج (4) مي نامد؛ «حقيقت شريف رنج چيست؟ زادن، رنج كشيدن است؛ پير شدن، رنج كشيدن است؛ اندوه و سوگواري، درد و غم و نوميدي، رنج كشيدن است.» (5)

از ديدگاه بودا، زندگي هر انساني در كلّيت خود، مستلزم رنج است؛ چه آن گاه كه به دنيا مي آييم، و چه آن گاه كه بيمار و يا پير مي شويم و يا عزيزي را از دست مي دهيم. همه ی تجربه هاي زندگي ما ـ حتي تجربه ی شادي ـ در لفّافه اي از درد و اندوه پيچيده شده اند. اين ديدگاه در ميان كساني كه پيش از بودا يا در زمان او زندگي مي كردند نيز وجود داشت؛ اما آنچه به بودا اختصاص دارد، آن است كه به اعتقاد او، همه ی جنبه هاي تجربه در درون و تن، رنج اند:

در اينجا رنج به مثابه ی چيزي در نظر آورده مي شود كه با ظرافت تمام در لابه لاي تك تك تاروپود تجربيات آدمي تنيده شده است؛ در اينجا تجربيات آدمي براساس كوچك ترين مقياس زمان، يعني ثانيه ثانيه، در زير ميكروسكوپ قرار مي گيرد و با چشمان كنجكاو يك مكاشفه كننده ی درون نگر بررسي مي شود. در زير اين ميكروسكوپ، لفظ دوكه به درون حلقه ی ديگري از معاني، نظير نقص يا كمال نايافتگي، ناپايداري، ناماندگاري، نابسندگي، بي اساسي، ناتمامي، مهارناپذيري و مانند اينها راه مي يابد. بحران هاي بزرگي كه بانگ و فغان مي طلبند، و گرفتاري هاي كوچكي كه به غُرولند مي انجامند، همگي چيزي جز مواردِ به ويژه مشهودي از آن نقص آميخته با ناپايداري - يعني همان رنج - نيستند كه ذاتيِ تجربيات آدمي است. خود تجربه نيز، دقيقاً چون پويا، متحوّل و مهارناپذير است و چون در نهايت، باعث خشنودي آدمي هم نمي شود، ناگزير جز رنج نيست. (6)

1ـ2. دومين حقيقت، حقيقت شريف بروز رنج (7) است كه دربردارنده ی شرحي از علل آن نيز هست؛ علت و منشأ رنج، تانها (8) (تشنگي) است.

و اين  اي راهبان! حقيقت بروز رنج است. تنها عطش يا تمنا (يعني تانها) است كه باعث هستي مكرر مي شود، كه با اشتهاي برانگيخته گره خورده، كه گاه اينجا و گاه آنجا در جست وجوي لذت تازه است؛ آري عطش، يعني عطشِ لذت شهواني، عطشِ بودن، عطشِ نبودن. (9)

مفهوم كلمه ی تانها، تمنا و آرزو است. تمناي سيري ناپذيري كه در جست وجوي لذّت تازه است. آن هم نه تنها در اين زندگي، بلكه در زندگي هاي بعدي هم همين طور است. به همين دليل به اعتقاد بودا، تانها باعث هستي مكرر و رنج مي شود.(10)

بنابراين ما با انتخاب هاي بد، و با آزمندي ها و نفرت هايمان، خود را به رنجي دچار مي كنيم كه در هر زندگي پس از زندگي ديگر با آن مواجهيم. زيان و آسيبي كه به خود و به ديگران مي رسانيم، هر دو يك چيزند و هر دو از يك ريشه سربر مي آورند؛ پس دومين حقيقت شريف را مي توان اين گونه بازگو كرد:

آدم آن گاه كه در آتش آز و شعله ی نفرت و كوره ی غفلت افتاده باشد و مغلوب اين همه باشد و ذهنش مشغول به اين همه باشد، ناگزير براي خود مصيبت به بار مي آورد و براي ديگران مصيبت به بار مي آورد و براي هر دو، مصيبت به بار مي آورد و خود درد مي كشد و اندوه مي برد.(11)

1ـ3. سومين حقيقت شريف اين است كه براي رنج، واقعاً علاجي هست و آن، حقيقت انقطاع رنج (12) است؛ اين حقيقت، تأييدكننده ی اين واقعيت است كه بيماريِ رنج، واقعاً علاج پذير است. به نظر بودا، آدمي واقعاً مي تواند به رهايي راه يابد. مطابق اين اعتقاد، بودا در مقابل عقيده ی مهم عصر خود قرار مي گيرد، اين عقيده بر آن بود كه فرايند زايش، دوباره به طور خودكار صورت مي گيرد و هر موجودي در هر وضعيتِ ممكني بايد دوباره زاده شود؛ صرف نظر از آنكه چه كارهايي انجام مي دهد؛ و هر موجودي مقدّر است كه در نهايت رستگار گردد؛ پس هرگونه تلاش خاصي در اين باره بي معناست؛ اما بودا معتقد بود:

هرچند استعدادها و ظرفيت هاي آدمي را شرايط موجود در زندگي هاي گذشته اش شكل مي بخشند، ولي آدمي باز هم مي تواند در محدوده ی همين زندگيِ حاضر، رفتار خود را داوطلبانه تغيير دهد. آدمي مي تواند با مشاهده ی جهان بدان گونه كه هست، بدان گونه كه در چهار حقيقت شريف توصيف شده است، سرّ ناداني را از سر خود رفع كند. همچنين آدمي مي تواند به كمك انضباط حساب شده ی تاركان دنيا كه بودا در ترويج آن مي كوشيد، نيروي تمنّا را در خود به مهار كشد. (13)

1ـ4. چهارمين حقيقت شريف حقيقت علاج رنج است و آن حقيقت، طريقتي است كه به انقطاع رنج مي انجامد.(14) اين حقيقت دربردارنده ی نسخه و دارو است و آن را معمولاً به عنوان طريقت هشتخوان شريف (15) مطرح مي كنند. (16) راه هاي هشت گانه يا مَگَه (Magga) عبارتند از:

فهم درست، فكر درست، سخن درست، عمل درست، معاش درست، تلاش درست، توجه درست، و تمركز درست.

1ـ5. قانون كرمه: نه در آسمان و نه در دريا و نه اگر در شكاف كوه ها پنهان شويم، نقطه اي پيدا نمي شود كه انسان بتواند از مكافات اعمال خود بدانجا پناه برد. (17)

به اعتقاد بودا، قانون سخت و انعطاف ناپذير كرمه (karma) جهان شمول است و تقصير عواقب كارهاي بد هر فرد، تنها متوجه خود اوست و نه وضع طبقات، وضع اجتماعي، سرنوشت، خدا يا شيطان.

اين قانون (كرمه) علّيت غيرشخصي است؛ يعني به دست هيچ خدايي اجرا نمي شود و عام و جهان شمول است؛ يعني شامل همه ی موجودات ذي شعور ـ اعم از حيوان و انسان ـ و موجودات فوق طبيعي كه به فراخور اعمالشان دوباره زاده مي شوند، مي گردد. ... هر كسي ـ چه برهمن باشد و چه خدمتكار ـ مي بايد عواقب اعمال خودش را در حياتي ديگر تجربه كند؛ ولي هر كسي نيز ـ خواه برهمن و خواه خدمتكار ـ مي تواند به سلك تاركان دنيا درآيد تا يك سره از زايش دوباره خلاصي يابد.(18)

اگر همه ی مردم مي فهميدند بر اساس قانون كرمه، بخش اعظم گرفتاري هاي مردم به دست خودشان است، اصلاح عجيبي رخ مي داد: «مطمئناً اگر مخلوقات جاندار، شخصاً به چشم خود آثار و تبعات تمام كارهاي بد خويش را مي ديدند، با تنفّر از آن كارها گريزان مي شدند.» (19)

1ـ6. تناسخ يا سمساره: مطابق اين اصل، انسان ها بر اثر كارهاي بد خود، بارها و بارها در بدن هاي گوناگون و به صورت هاي مختلف در همين جهان زاده مي شوند. چگونگي زندگي بعدي انسان، بستگيِ تام به اعمالي دارد كه در حياتِ كنوني انجام مي دهد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی نوشت ها:

1. The Four Noble Truths

2. مايكل كريدرز، بودا، ترجمه علي محمد حق شناس، ص 93.

3. dukkha

4. Truth of Suffering

5. مايكل كريدرز، بودا، ص 94.

6. همان، ص 96-97.

7. Noble Truth of the Arising of Suffering

8. tanha

9. مايكل كريدرز، بودا، ص 105.

10. همان.

11. همان، ص 113ـ114.

12. The Truth of the Cessation of Suffering.

13. مايكل كريدرز، بودا، ص 118.

14. The Truth of the Path Leading to the Cessation of Suffering

15. The Noble Eightfold path

16. مايكل كريدرز، بودا، ص118.

17. رابرت ا. هيوم، اديان زنده جهان، ص 108.

18. مايكل كريدرز، بودا، ص 47.

19. رابرت ا. هيوم، اديان زنده جهان، ص 108.