تاريخچه اعتكاف :

اعتكاف در قبل از اسلام در بين اديان الهي وجود داشته و اسلام نيز حكم آنرا تنفيذ كرده است. با نگاهي به آيات قرآن كريم كه ارزشمندترين و متقن‌ترين صُحُف تاريخ بشريت مي‏باشد درمي‏يابيم كه اعتكاف در بين پيامبران و اديان الهي جايگاه ويژه‏اي داشته است. در مجموع چند بار ماده‌ی «عكف» در قرآن مجيد آمده است كه نشان از اهميت اين سنت حسنه دارد؛ مانند:

سوره‌هاي اعراف آيه 138،

طه آيه‏هاي 91و97،

انبياء آيه 52،

شعرا آيه 71،

حج آيه 25،

بقره آيه‌هاي 125و187.

حضرت باري‌تعالي در قرآن كريم خطاب به حضرت ابراهيم و اسماعيل(علیهماالسلام) فرمان مي‏دهد كه:

«و (به خاطر بياوريد) هنگامي كه خانه‌ی كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان براي مردم قرار داديم و (براي تجديد خاطره،) از مقام ابراهيم، عبادتگاهي براي خود انتخاب كنيد و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه: خانه‌ی مرا براي طواف‌كنندگان و مجاوران و ركوع‌كنندگان و سجده‌كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد.»

«از اين آيه مي‏توان چنين استنباط نمود كه در شريعت حضرت ابراهيم (علیه السلام)، عبادتي به نام اعتكاف يا با نامي به همين معني وجود داشته است و خداوند متعال در ضمن اين آيه مي‏فرمايد:

«ما ابراهيم و اسماعيل را مأمور كرديم تا خانه‌ی كعبه را براي معتكفان پاكيزه وآماده سازند».

شايد بتوان نزديك‌ترين نوع اعتكاف را به اعتكافي كه در شريعت اسلامي وجود دارد، همين اعتكاف دانست؛ چرا كه در خانه‌ی خدا يعني مسجد برگزار مي‏شده است.

در كتب مقدّسي چون تورات و انجيل يا عهد قديم و جديد نيز مي‏توان علامات و اشاراتي بر مراسم يا عباداتي ملازم با خلوت‌نشيني و جدايي از اجتماع پيدا كرده، اما آنچه كه به طور وضوح در آيين مسيحيت، رواج پيدا نمود و در ظاهر، امري شبيه به اعتكاف است، مسأله‌ی رهبانيت مي‏باشد.

رهبانيت که به معني خلوت‌نشيني، گوشه‏گيري و پرهيز از دنيا و پرداختن به عبادت و امور اخروي، همچون خدمت به مريضان صعب‏العلاج و امثال آن مي‌باشد، يكي از رايج‏ترين آداب و مناسك آيين مسيحيت به شمار مي‏رود.

قرآن كريم نيز به اين مطلب اشاره فرموده و اجمالاً اين كار مسيحيان را تأييد مي‏فرمايد:

«... وَجَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ».  (حديد/27)

ترجمه: و در دل كساني كه از او عيسي ‏بن مريم (علیهما السلام) پيروي كردند، نرمي و مهرباني و رهبانيتي كه خود بدعت گذاشتند، قرار داديم ما آنرا برآنها واجب ننموديم، ولي خودشان براي بدست آوردن رضاي خدا آن را قرار دادند، ولي آنچنان كه بايد آن را رعايت ننمودند و از آنها بسياري به راه فسق و تبهكاري شتافتند».

پس همانگونه كه از اين آيه‌ی كريمه استفاده مي‏شود مسأله‌ی رهبانيت از تعاليم حضرت مسيح (علیه السلام) نبوده (اگرچه زمينه‌ی پرهيز از دنيا و زُهدگرايي در آيين آن حضرت وجود داشته است) ولي گروهي از مسيحيان به خاطر رضاي خدا ترك دنيا كرده به آن روي آوردند. قرآن نيز چنين كاري را رد نمي‏كند، ولي مي‏فرمايد: «متأسفانه همان سنتي را كه خودشان ايجاد نموده بودند، پاس نداشتند.»

حضرت موسی (علیه السلام) با آنکه مسؤولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی (طه: 83و84).

«در ذكر قصّه‌ی حضرت موسي (علیه السلام) به مواعد40 روزه‌اي برمي‌خوريم كه حكايت از نوعي اعتكاف در وعده‌گاه كوه طور از حضرت موسي در محضر حضرت ربوبي انجام مي‌شود و باز مي‌تواند به عنوان مويّدي بر اعتكاف اسلامي مرسوم ما باشد».

شيخ بهايي در اشعار خويش به همين نكته اشاره‌اي دارد:

رفتم به درصومعه‌ی عابد و زاهد

ديدم همه را پيش رخت راكع و ساجد

در ميكده رهبانم و در صومعه عابد

گه معتكف ديرم و گه ساكن مسجد

يعني كه تو را مي‌طلبم خانه به خانه

«آنچه كه از مطالعه‌ی تاريخ به دست مي‌آيد، اين است كه انبياء و اولياء در طول تاريخ هميشه بر حضور در اعتكاف پيش‌قدم بوده‌اند كه براي نمونه به بعضي از آنان اشاره مي‌شود:

- حضرت سليمان :

مرحوم علاّمه مجلسي به نقل از مرحوم طبرسي آورده است كه:

«إنّ سليمان كان يعتكف في مسجد بيت المقدس السنة و السنتين و الشهر و الشهرين و أقل و أكثر يدخل فيه طعامه و شرابه ويتعبد فيه.»

ترجمه: براستي سليمان هميشه در مسجد بيت المقدس به مدت يك سال يا دو سال و يا يك ماه و دو ماه، اعتكاف مي‌كرد و غذا و آب خود را به آنجا مي‌برد و در آنجا به عبادت مي‌پرداخت. در ادامه‌ی اين روايات آمده است كه حتي مرگ سليمان (علیه السلام) در همان‌جا و در حال اعتكاف اتّفاق افتاد.

- حضرت مريم (علیها السلام)

بیت المقدس از مکان‌هایی بود که همواره عده‌ی زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می‌‌آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می‌‌شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (علیه السلام) بود و از جمله‌ی کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می‌‌نمود، حضرت مریم (علیه السلام) است.

قرآن در این باره می‌‌فرماید: «وَكَفَّلَها زَكَرِيَّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً»؛

کفالت او (مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می‌‌رفت، برای او غذایی مهیا می‌‌دید (عمران:37).

از قرآن مجید (مریم:16و 17) استفاده می‌‌شود آنگاه كه فرشته‌ی الهي به ملاقات حضرت مريم آمد، او از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا به مكاني خالي و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نياز با خداي خود بپردازد و چيزي او را از ياد محبوب غافل نكند. به همين جهت، طرف شرق بيت‌المقدس را كه شايد محلي آرام‌تر و يا از نظر تابش آفتاب پاك‌تر و مناسب‌تر بود، برگزيد.»

«مرحوم علاّمه طباطبايي (ره) مي‌فرمايند: «هدف حضرت مريم (س) از دوري نمودن از مردم، روي آوردن به سنت اعتكاف بوده است.»

- پيامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)

«در دوران جاهليّت و پيش از بعثت حضرت رسول اكرم (ص) گروهي از مردم حجاز از جمله پيامبر اكرم (ص) و اجداد بزرگوارشان به دين حنيف ملتزم بودند. آنها نيز گاهي در كوه‌ها و غارها به تحنّت و عبادت خداوند يكتا مي‏پرداختند و اعتكاف به عنوان يك عمل عبادي، رايج بود. و حضرت محمد (ص) كه هنوز مبعوث به رسالت نشده بودند، هر سال چند ماه را در غار حرا اعتكاف مي‌كردند. ولي اعتكاف در اسلام با احكام و شرايط جديد، توسط شخص پيامبر اكرم (ص) عملاً ترويج شد، لذا حضرت در دهه‌ی آخر ماه رمضان هميشه معتكف بود.»

همچنين جايگاه و اهميت اعتكاف در نزد پيامبر گرامي اسلام (ص) را بايد در برخورد ايشان با اين سنت اسلامي دريافت. در روايات معتبر آمده است كه بعد از جنگ بدر كه در ماه مبارك رمضان واقع شده بود و پيامبر اكرم (ص) در آن سال اعتكاف نكردند و در دهه‌ی آخر ماه رمضان سال بعد، معتكف شدند يك دهه براي همان سال و يك دهه هم براي قضاي سال قبل اين عمل عبادي را انجام دادند.

«از اينكه پيامبر اكرم (ص) پيش از هجرت در مسجدالحرام اعتكاف كرده باشد، اطلاعي در دست نيست، ولي پس از هجرت به مدينه، بنا به روايت امام صادق (علیه السلام) اولين بار در دهه‌ی اول ماه رمضان، سال بعد در دهه‌ی دوم و سال بعد در دهه‌ی سوم همان ماه در مسجد معتكف گرديد.»

حضرت علي (علیه السلام) در خصوص اعتكاف پيامبرگرامي اسلام (ص) مي‌فرمايند:

«فلم يزل يعتكف في العشر الأواخر من رمضان حتي توفاه الله؛

ترجمه: پس پيامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله وسلّم) هميشه در دهه‌ی آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند جان او را گرفت».