مهدويٌت، اصلي اساسي و انكار ناپذير در ميان امت اسلام است كه شيعه و سنٌي آن را يكي از مسائل مهم اسلامي به شمار مي آورند تاجايي كه اهل سنٌت اعتقاد به مهدويٌت را واجب و منكر آن را كافر مي­دانند.[1]
با دقت در روايات معتبر به اين نكته پي مي­بریم كه «مهدي» لقب آن موعود آخر الزمان است كه در احاديث اهل سنٌت و شيعه به حسب و نسب وي كه از نسل پيامبر (ص) و فاطمه (س) وامام حسين (ع) است، بطور صريح اشاره شده است، كه اين مسئله مي­تواند به عنوان يكي از مسائل مشترك و وحدت آفرين بين دو فرقه مطرح شود.
با دقت در منابع فریقین به این نتیجه می­رسیم که كه مهدي (عج) از نسل پيامبر (ص) و فاطمه (س) است که ایشان، همان فرزند بلافصل امام حسن عسكري (ع) می­باشد که شیعه به آن معتقد می­باشد.
هرچند اهل سنٌت در اينكه نسب حضرت مهدي (ع) به رسول خدا(ص) و فاطمه(س) مي­رسد، ترديد و شك ندارند؛ ولي در منابع آنها احاديث متناقضي درباره نسب حضرت به چشم مي خورد كه بعضي نام پدر او را عبدالله[2] مي­دانند؛ برخي ايشان را از نسل عباس[3] معرفي مي­كنند وعده­اي ديگر نسب او را به امام حسن (ع) مي­رسانند. بخاطر آگاهي بيشتر،رواياتي كه در باره نسب حضرت مهدي(ع) واردشده است را مورد بررسي قرار مي­دهيم تا حقيقت بر همگان روشن شود .

مهدى(ع)، «كناني قرشي هاشمي» است
مقدسى شافعى در كتاب «عقد الدرر» نقل كرده كه «قتاده» گويد: «از سعيد بن مسيّب پرسيدم: آيا مهدى(ع) بر حقّ است؟گفت: آرى. گفتم: مهدى(ع) از چه طايفه­اى است؟ گفت: از كنانه[4]. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از قريش. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از بنى هاشم. گفتم: بعد از آن؟ گفت: از فرزندان فاطمه(س)است»[5]
هرچند درظاهراين روايت، تناقض ديده مي­شود؛ چون مهدى(عج) يك بار ازكنانه و بار ديگر از قريش و بار ديگر از بني هاشم شمرده شده است لكن اين تناقض قابل جمع است زيرا هر هاشمي از قريش و هر قريشي نيزاز كنانه است.

مهدي (ع)از اولاد عبدالمطلٌب است
ابن ماجه از انس بن مالك نقل مي­كند كه پيامبر اسلام (ص) فرمودند: «ما فرزندان عبد المطلب؛ من، حمزه، علي ،جعفر ،حسن ،حسين ومهدي ،سروران اهل بهشت هستيم»[6]
اين روايت در حقيقت، حديث قبلي را مقيٌد مي­كند؛چون عبد المطلٌب جد پيامبر (ص)،فرزند هاشم است و فرزندان عبدالمطلب كه مهدي (عج) هم از آنها است، هاشمي هستند. درنتيجه نسب امام مهدي (ع) بعداز آن كه بطور مطلق به قريش مي­رسد، منحصر در اولاد عبدالمطلب شده است.

مهدي (ع)،فرزند ابو طالب است
سيف بن عمير چنين گويد: نزد منصور دوانيقى بودم ،بى‏مقدمه آغاز سخن كرد و گفت: اى سيف بن عميرة بناچار بنام مردى از نژاد ابى طالب از آسمان ندا شود! گفتم اى امير المؤمنين، قربان شما اين حديث را روايت مي­كنى؟ گفت: آرى سوگند بدان كه جانم بدست او ست بگوش خود شنيده‏ام، گفتم: اى امير المؤمنين من اين حديث را پيش از اين نشنيده بودم! منصور گفت: اى سيف اين حديث حق است و هر گاه چنين شود ما نخستين كسى هستيم كه آن را اجابت كنيم، آگاه باش كه اين آواز درباره مردى از پسر عموهاى ما است، گفتم: از نسل فاطمه عليها السّلام؟ گفت: آرى، اى سيف اگر اين حديث را از حضرت محمد بن على باقر (عليه السّلام) نشنيده بودم اگر همه مردم روى زمين برايم مي­گفتند،باور نمي­كردم، ولى گوينده محمد بن على(ع) است.[7]

مهدي (ع) از اهل بيت و اولاد پيامبر (ص)
در بيشتر احاديث مهدويٌت بر اين نكته تاكيد شده است كه منجي عالم بشريٌت از اهل بيت و از اولاد رسول خدا (ص)است و شايد اين تأكيد بخاطر اين است كه مدعيٌان بسياري در آينده مي­آيند و مهدي موعود را از خود بدانند بخاطر اينكه جلوي اين ادعا گرفته شود، روايات با اهتمام بيشتر، نسب او را به طور صريح بيان مي­كنند.براي نمونه به چند حديث بسنده مي كنيم .ابن ابي شيبه از پيامبر صلي الله عليه وآله نقل مي كند كه فرمودند:لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلاَّ يَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَؤُهَا عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْرًا.[8]«اگراز روزگار روزي نماند مگر يك روز، خدا مردي از اهل بيت مرا مي فرستد كه زمين را از عدل پر مي كند همچنانكه از ظلم پر شده باشد».
قندوزي از پيامبر چنين روايت مي­كند كه فرمودند:«المهدي من ولدي، تكون له غيبة، إذا ظهر يملا الارض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما.»[9]«مهدي(ع) ازفرزندان من است كه داراي غيبتي مي­باشد زماني كه ظهور كند، زمين را پر از قسط و عدل كند همچنان كه از ظلم و جور پر شده باشد »

مهدي(ع) فرزند علي عليه السلام
از مشتركات بين شيعه و سني اين است كه هر دو فرقه، امام مهدي (ع) را از نسل علي (ع) مي­دانند .
جويني از ابن عباس نقل كرده است كه پيامبر (ص) فرمودند: علي بن ابي طالب (ع) امام امت من است و جانشين من در ميان آنها است و از فرزندان اوست قائم منتظر (ع) كه زمين را از عدل و داد پر مي­كند هم چنان كه از ظلم وجور پر شده باشد[10]
امام مهدي (ع) از نسل فاطمه عليهاالسلام
تاكنون چند روايت نقل شد كه دلالت مي­كرد بر اين كه مهدي (ع)از قريش و از نسل عبد المطلب ،ابو طالب ،اهل بيت پيامبر و از فرزندان علي(ع) است.
لكن احاديث فراواني در كتابهاي مهم اهل سنٌت وجود دارد كه امام مهدي (ع) را از نسل فاطمه (س) مي­دانند .
ابن­ ماجه در سنن خود با اسناد خويش از سعيد بن مسيب از ام سلمه نقل كرده است كه رسول خدا (ص) فرمودند:«المهدي من ولد فاطمة»[11]مهدي (ع) از فرزندان فاطمه (س) است . در مضمون همين روايت، بخاري در كتاب « تاريخ كبير » از سعيد بن مسيب از ام سلمه نقل كرده كه پيامبر (ص) فرمودند: «المهدي حق و هو من ولد فاطمة »[12]«مهدي(ع) حق است و از اولاد فاطمه (س) مي باشد»
نكته اي كه بايد به آن توجه كرد اين است كه افرادي مثل ابن حجر در الصواعق المحرقه[13]ومتقي هندي دركنز العمال[14] اين روايت را از صحيح مسلم نقل كرده اند.
با وجود اينكه علماي بنام اهل سنٌت اين روايت را از صحيح دانسته و از مسلم نقل كرده­اند ولي متاسفانه در چاپ هاي موجود كتاب «صحيح مسلم»، اثري از اين روايت ديده نمي شود كه نشان از حذف اين حديث در اين كتاب دارد .
بنابراين دانشمندان اهل سنت بر اين باورند كه امام مهدي (ع) از نسل فاطمه (ع)است .

مهدي(ع) از فرزندان امام حسين (ع)
هر چند بعضي از اهل سنٌت در اينكه امام مهدي (ع) از نسل امام حسن (ع) است يا امام حسين(ع) ،باهم اختلاف دارند ولي رواياتي در منابع اهل سنت به چشم مي­خورد كه حضرت را از نسل امام حسين (ع) مي­دانند كه بررسي اين روايات درباره نسب امام مهدي(ع)، شايد گامي در وحدت و اتفاق بين فريقين در مسئله مهدويٌت بشمار برود و با قرار دادن اين روايات در كنار روايات شيعي به جعلي بودن رواياتي كه مهدي (عج) را از نسل امام حسن (ع) مي­دانند،پي مي­بريم .نعيم بن حماداز علي عليه السلام نقل مي كند كه فرمودند:«يخرج رجل من ولد حسين اسمه اسم نبيكم يفرح بخروجه أهل السماء و الأرض »[15]«مردي از فرزندان امام حسين(ع) قيام خواهد كرد كه نامش همنام پيامبر(ص) است، ساكنان آسمان و زمين از قيامش، خوشحال خواهند شد »
روايات فراوان ديگر از رسول خدا (ع) و اميرمومنان (ع) در منابع اهل سنٌت وجود دارد كه مهدي(ع) راحسيني مي داند.[16]
لكن دركتابهاي اهل سنٌت يك روايت وجود دارد كه مهدي(عج) را از نسل امام حسن(ع) معرفي كرده است كه در ظاهر با احاديثي كه امام مهدي (ع) را از نسل امام حسين(ع) مي­داند ،در تعارض است. براين اساس اين روايت را مورد بررسي قرارمي­دهيم تا معلوم شود كه آيا اين روايت توان معارضه با احاديث فروان صحيحي كه حضرت راحسيني معرفي مي كند،دارد يا نه؟

بررسي حديث «مهدي(ع) از فرزندان امام حسن (ع)است »
برخلاف نظر اماميٌه و اكثريٌت اهل سنٌت كه مهدى(ع) را از نسل حسين(ع) مى‏داند، رأيى در ميان عده­اي از اهل سنت شهرت يافته كه وى را از نسل امام حسن(ع) بشمار مى‏آورد. مستند اين رأى حديثى است از امام على عليه السلام که به تبیین آن می­پردازیم .
ابوداوود در سنن خود چنين نقل كرده است : حُدِّثْتُ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ أَبِى قَيْسٍ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ قَالَ قَالَ عَلِىٌّ - رضى الله عنه - وَنَظَرَ إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ فَقَالَ إِنَّ ابْنِى هَذَا سَيِّدٌ كَمَا سَمَّاهُ النَّبِىُّ -صلى الله عليه وسلم- وَسَيَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ رَجُلٌ يُسَمَّى بِاسْمِ نَبِيِّكُمْ يُشْبِهُهُ فِى الْخُلُقِ وَلاَ يُشْبِهُهُ فِى الْخَلْقِ ثُمَّ ذَكَرَ قِصَّةَ يَمْلأُ الأَرْضَ عَدْلاً»[17]
«على نگاهى به حسن افكندو فرمودند: اين فرزند من آقا و بزرگوار است آنگونه كه پيغمبر او را ناميده است و از نسل او مردى قيام كند كه همنام پيامبرتان بوده و در خلق و خوي، شبيه اوست ؛ولي در خلقت (چهره ،اندام )،شبيه او نيست ،سپس عدالت گستري او را حكايت كرد.
در بررسي و نقداين حديث مي­توان نكات ذيل را بر شمرد :
1- ابن اثير جزرى (833م) همين حديث را از ابوداود نقل كرده ولي در آن به جاى لفظ حسن(ع)، لفظ حسين(ع) آمده و گفته است: صحيح اين است كه مهدى (ع) از نسل حسين بن على (ع) مى‏باشد.[18]
2- منذري شارح سنن ابو داود در شرح اين روايت گفته است كه ابي اسحاق[19] نمي­تواند مستقيم از على عليه السلام حديث نقل كند از اين رو حديثي كه او از آن حضرت نقل كرده و ابي داود هم آورده است ،منقطع مي­باشد.[20]
3- اين روايت ضعيف است؛ زيرا كسي كه از هارون بن مغيره براي ابو داود حديث كرده است ،مجهول بوده و معلوم نيست چه كسي است .
4-اين حديث با احاديث فراوان ديگرى كه مهدى (ع) را از نسل حسين (ع) مى­دانند و از نظر بسياري از اهل سنت صحيح هستند،در تعارض است و توان معارضه با آن همه روايات را ندارد.
5-ممكن است اشتباه و تغييري در كلمه صورت گرفته باشد؛ يعني كلمه «حسين» در هنگام ثبت به شكل «حسن» نوشته شده باشد به وپژه اينكه اين حديث را افراد ديگري از ابو داود نقل كرده­اند كه در آن به صورت «حسين» آمده است .
5-جواب ديگري كه مي شود به اين حديث داد اين است كه انتساب حضرت مهدي (ع) به امام حسن (ع) درست است؛ زيرا فاطمه، همسر امام سجاد(ع) كه مادر امام باقر (ع)است ،دختر امام حسن(ع)مي باشد لذا امام مهدي (ع) مانند اجدادش بواسطه مادر امام باقر (ع)،حسني وحسيني است پس،انتساب ايشان به هردو امام صحيح مي باشد .
بنابراين ،اين روايت كه مهدي (ع) را از امام حسن (ع) مي­داند، ضعيف است و با احاديث ديگر كه حضرت را حسيني مي­دانند ،در تعارض آشكار است و در صورت قبول اينكه امام مهدي(ع) حسني است، منافاتي با حسيني بودن ندارد ريرا نسب او از طريق پدر به امام حسين(ع) و از طريق مادر امام باقر(ع) به امام حسن(ع) مي­رسد .

مهدي(ع) ،فرزند بلافصل امام حسن عسكري(ع)
رواياتي در منابع اهل سنٌت به چشم مي خورد كه مهدي(ع) را فرزند امام حسن عسكري(ع) معرفي مي­كند و بسياري از دانشمندان اهل سنٌت بر اين عقيده­اند و برخي نيز تصريح مي­كنند كه تنها فرزند امام عسكري (ع)، امام مهدي(ع) است .به عنوان نمونه يك روايت و اقوال چند تن از علماي اهل سنت را ذكر مي كنيم .
قندوزي در« ينابيع الموده» از امام رضا(ع) روايتي رانقل مي كندو تصريح مي­كند كه اين روايت دركتاب « الاربعين ابي نعيم اضفهاني»، موجود است.
حضرت فرمودند: الخلف الصالح من ولد الحسن بن علي العسکري هو صاحب الزمان وهو المهدي سلام الله عليهم».[21] « خلف صالح از فرزندان حسن عسكري(ع) ،صاحب زمان است كه مهدي(عج) مي باشد . »
استوانه­هاي علمي اهل سنٌت به اين نكته تصريح مي­كنند كه امام حسن عسكري (ع) فقط يك فرزند داشته است؛ افرادي مثل ابن حجر هيثمي كه مي­نويسد : امام حسن عسكري(ع) جزء يك فرزند باقي نگذاشت كه نامش ابوالقاسم،محمد و حجٌت بود و عمرش هنگام وفات پدرش ، پنج سال بود و خدا به او حكمت آموخت كه قائم منتظر، ناميده مي­شود [22].
بزرگاني مانند مسعودي [23]،ابن اثير در تاريخش [24]وعلماي ديگر، بر اين كه مهدي(ع) فرزندبلافصل حضرت حسن عسكري (ع)است، تا كيد مي كنند .
براين اساس، با بررسي احاديث نسب امام مهدي(ع) در منابع اهل سنت به چندنكته مهم و اساسي پي مي بريم :
1-اتفاق در نسب حضرت مهدي (ع) يكي از مشتركات شيعه و سني به شمارمي­رود .
2- بادقت در رواياتي كه درباره نسب امام مهدي(ع) در منابع اهل سنٌت وجود دارد به ويژه احاديثي كه حضرت را فرزند امام حسن عسكري(ع) معرفي مي­كند ، به اين نتيجه مي رسيم كه حضرت متولد شده­اند همچنان كه عقيده بسياري از اهل سنٌت هم همين است .
ولي جاي بسي تاسف است كساني از شيعه كه در باره مهدويٌت اظهار نظر مي كنندو داراي تاليفات هستند،عقيده به عدم تولد امام مهدي(ع) را ،به اكثر علمائ اهل سنت نسبت مي دهند در حالي كه چنين نيست بلكه عده­اي از آنها چنين اعتقادي دارند كه در مقاله­اي جداگانه تولٌد حضرت در منابع اهل سنٌت مورد بررسي قرار گرفته است و نام بزرگاني ازاهل سنت راكه قائل به تولٌد امام مهدي(ع) هستند،ذكرشده است .
3-ناگفته نماند چنانکه گفته شد منظور از نقل اين احاديث از کتب برادران اهل سنّت آن است که بدانيم مهدي موعود (عج) فرزند نُهم امام حسين (ع) و فرزند بلافصل حضرت امام حسن عسکري (ع)مي­باشد و يک انسان تعيين شده از طرف رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است نه اينکه بگوييم: هنوز متولد نشده و بعداً متولد خواهد شد و نمي­دانيم کدام کس از نسل فاطمه و حسين عليهماالسّلام است.بنابر بايد به مهدي شخصي ومعين قائل شد،نه مهدي نوعي .

[1].اكبر نژاد،دكترمهدي اكبر نژاد،بررسي تطبيقي مهدويت در روايات شيعه وسني ،قم،بوستان كتاب 1387،چاپ دوم،ص328-333به نقل ازمتقي هندي در«البرهان في علامات مهدي آخر الزمان »كه ايشان فتاواي مذاهب چهار گانه را در باره مدعيان ومنكران مهدويت را ذكر مي كند.
[2] ).دربرخي روايات به ويژه در «سنن ابن ماجه ج4ص173) آمده است كه پيامبر(ص)مهدي (ع)راهمنام خود وپدرش (اسمه اسمي واسم ابيه اسم ابي )خوانده است در حالي كه در بسياري از روايات (اسم ابيه اسم ابي )نيامده است وبا رواياتي كه اورا ازنسل فاطمه (ع)وحسين (ع)وامام عسكري )،توان مقابله را ندارد.وشكي نيست كه اين روايت(.. اسم ابيه اسم ابي ) از جعليٌات عباسيان است براي اينكه بتوانند از مردم براي محمدبن عبدااله (مهدي عباسي) بيعت بگيرند، به اين كار دست مي زدند.
[3] ).در منابع اهل سنت رواياتي به چشم مي خورد كه «مهدي را فرزند عباس مي داند » اين روايت در «الفتن »ابن حماد ص230»آمده است .اين روايت با احاديثي كه مهدي(ع) رافاطمي وحسيني معرفي مي كند در تعارض است وهمچنين مسلٌم است كه مهدي(ع) از اهل بيت است كه بيان خواهد شد .بنابر اين اين روايت قابل قبول نمي باشد .
[4] ). «بنى كنانه» گروهى از «مضر» هستند. مضر، داراى فرزندانى بود كه پدران و اجداد پيامبر(ص) بودند تا به «نضر» منتهى مى شود». مقصود از «كِنانه»، كنانة بن خزيمة بن مدركة بن الياس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان (جدّ پيامبر اسلام(ص)است.
[5] ). مقدسي ، علامة الشيخ يوسف بن يحيى بن علي المقدسي السلمي الشافعي ،"عقدالدرر في أخبار المنتظر " ،قاهره ،مكتبة عالم الفكر بالقاهرة(بي تا) ص 22-23باب اول«قلت لسعيد بن المسيّب: المهديّ حقّ؟قال: حقّ. قلت: ممّن؟ قال: من كنانة.قلت: ثمّ ممّن؟ قال: من قريش. قلت: ثمّ ممّن؟ قال: من بني هاشم. قلت: ثمّ ممّن؟ قال: من ولد فاطمة(عليها السلام)»
[6] ). ابن ماجه ،محمد بن يزيد أبو عبدالله القزويني ،سنن ابن ماجه، تحقيق : محمد فؤاد عبد الباقي ،بيروت، دار الفكر(بي تا)ج2ص1368،ح4087 «نحن ولد عبد المطلب سادة أهل الجنة: أنا، وحمزة، وعلي، وجعفر، والحسن، والحسين، والمهدي»
[7] ).عقدالدرر في أخبار المنتظر،همان ص149باب رابع «كنت عند أبي جعفر المنصور، فقال لي ابتداءُ: يا سيف بن عمير، لا بد من مناد ينادي من السماء باسم رجل من ولد أبي طالب.فقلت: جعلت فداك يا أميرالمؤمنين تزوي هذا.قال: أي والذي نفسي بيده لسماع أذناي له.فقلت: يا أمير المؤمنين، إن هذا الحديث ما سمعته قبل وقتي هذا.فقال: يا سيف، إنه الحق، وإذا كان فنحن أولى من يجيبه، أما إن النداء إلى رجل من بني عمنا.فقلت: رجل من ولد فاطمة؟ قال: نعم يا سيف، لولا أني سمعته من أبي جعفر محمد بن علي وحدثني به أهل الأرض كلهم ما قبلته، ولكنه محمد بن علي، عليهما السلام»
[8] ). أبي شيبة، أبو بكر عبد الله بن محمد بن أبي شيبة العبسي الكوفي (159 ـ 235 هـ)، المُصنف ،تحقيق : محمد عوامة.هند، مع طبعة الدار السلفية الهندية القديمة(بي تا)ج15ص198
[9] ). قندوزي ،شيخ سليمان بن ابراهيم القندوزي الحنفي (1220 - 1294 ه‍) ينابيع المودة لذوي القربى ،تحقيق :سيد علي جمال اشرف الحسيني ،قم،دار الاسوة للطباعة والنشر المطبعة: تاريخ النشر: 1416 ه‍. چاپ اول ج3 ص267
[10] ).جويني ،علي بن محمد جويني خراساني ،فرائد السمطين ،بيروت ،موسسه محمودي 1400ه ق ،چاپ اول ج2ص327
[11] ). سنن ابن ماجه ،همان ،ج2 ص1368
[12] ). بخاري ،: محمد بن إسماعيل بن إبراهيم أبو عبدالله البخاري الجعفي،التاريخ الكبير ،تحقيق : السيد هاشم الندوي،بيروت،دار الفكر،(بي تا)ج3ص346
[13] ). هيثمي ،أبي العباس أحمد بن محمد بن محمد بن علي إبن حجر الهيتمي ،صواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقة،بيروت،مؤسسة الرسالة 1997،چاپ اول ،ج2ص476
[14] ).متقي هندي ، علي بن حسام الدين المتقي الهندي ،كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال بيروت،مؤسسة الرسالة 1989 م،ج14ص321
[15] ). نعيم بن حماد، أبي عبد الله نعيم بن حماد المروزي ت 229 ه / 844 م) كتاب الفتن بيروت،دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع (بي تا)،ص425
[16] ). ابن أبي الحديد المدائني ،شرح نهج البلاغه ،انتشارات كتابخانه مرعشي نجفي 1337،چاپ اول ،ج 1ص282،از امام علي (ع)نقل مي كند كه حضرت فرمودند:مهدي از نسل حسين (ع) است.
[17] ). ابي داود، أبو داود سليمان بن الأشعث السجستاني ،سنن أبي داود ،بيروت،دار الكتاب العربي (بي تا)ـ بيروت،ج4ص177
[18] ).جزري دمشقي ،محمد،اسمي المناقب ،(بي جا)،(بي نا)1403ق،ص165-168
[19] ).ابي اسحاق در سال 129 ه-ق در گذشته و امام علي در سال 40ق به شهادت رسيده است بنابراين سن او اقتضا نمي كند كه ازحضرت نقل روايت كند.
[20] ).اكبر نژاد ، بررسي تطبيقي مهدويت در احاديث شيعه وسني، ص248،به نقل از منذري ،مختصر ابن داوود ج6ص162
[21] ).قندوزي ،ينابيع الموده ،ج3ص346در ص273 از همان جلد ،روايت ديگري از امام رضا(ع) مي آورد كه حضرت فرزندان امام خود را شمرد تا رسيد به آخرين امام (حجت قائم )كه اورا فرزند حسن عسكري (ع)معرفي كردند .
[22] ).ابن حجر هيثمي ،الصواعق المحرقه ج2ص601
[23] ).مسعودي ،ابوالحسن علي بن حسين ،مروج الذهب، تر جمه پاينده ،انتشارات علمي وفرهنگي 1374ج2ص599
[24] ).ابن اثير ،أبو الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكريم الشيباني ،الكامل في التاريخ ، بيروت ،موسسه التاريخ العربي 1994م،ج4 ص454