وهابيت و علماى اسلامى ۲    

 

^{بقلم: داود الهامى}

انعكاس عقايد محمد بن عبد الوهاب در ميان علماى اسلامى

كتابها و رساله‏ هايى كه معاصران محمد بن عبد الوهاب و علماى متاخر از عامه در رد عقايد يا به عنوان نصيحت او نوشته‏اند، خيلى بيشتر از آن است كه در اينجا ذكر شود از جمله در كتاب «التوسل بالنبى و بالصالحين‏» تاليف: ابى حامد بن مرزوق نام چهل و دو كتاب در اين باره ذكر گرديده است كه در اينجا فهرست وار نقل مى‏كنيم:

1- شيخ محمد بن سليمان كردى شافعى استاد محمد بن عبدالوهاب در تقريظى كه به رساله سليمان بن عبدالوهاب (برادر محمد بن عبدالوهاب) نوشته، او را ضال و مضل خوانده است.

2- استاد ديگر وى، عبدالله بن عبداللطيف شافعى كتابى در رد محمد بن عبدالوهاب نوشته و آن را «تجريد سيف‏الجهاد لمدعى‏الاجتهاد» ناميده است.

3- «الصواعق والرد فى عشرين كراسا» تاليف: علامه عفيف الدين عبدالله بن داود حنبلى. بر اين كتاب علماى بصره و بغداد و حلب و احساء و بلاد ديگر تقريظهائى نوشته‏اند و محتويات كتاب را تاييد كرده‏اند و اين كتاب را محمد بن بشير قاضى راس‏الخيمه تلخيص كرده است.

4- علامه محقق «محمد بن عبدالرحمن بن عفالق‏» حنبلى در رد پسر عبدالوهاب كتاب بزرگى نوشته و آن را «تهكم‏المقلدين بمن ادعى تجديدالدين‏» ناميده است و در آن اقوال و نظريات محمد بن عبدالوهاب را به بهترين وجه رد كرده است.

5- رساله‏اى كه علامه احمد بن على قبانى بصرى شافعى نوشته است.

6- رساله عبدالوهاب بن احمد بركات شافعى احمدى مكى.

7- رساله شيخ عطاء مكى موسوم به «الصارم الهندى فى عنق النجدى‏» .

8- رساله شيخ عبدالله بن عيسى مويسى.

9- رساله شيخ احمد مصرى احسائى.

10- يكى از علماى بيت‏المقدس رساله‏اى نوشته، موسوم به «السيوف الصقال فى اعناق من انكر على الاولياء بعد الانتقال‏» .

11- السيف الباتر لعنق المنكر على الاكابر» تاليف: سيد علوى بن احمد الحداد.

12- رساله شيخ محمد بن شيخ احمد بن عبداللطيف احسائى.

13- «تحريص الاغبياء على الاستغاثة بالانبياء و الاولياء» تاليف: علامه عبدالله بن ابراهيم مير غنى، مقيم طائف.

14- سيد علوى بن احمد الحداد گفت كه در مكه در مقام ابراهيم شيخ محمد صالح زمزمى شافعى را ديدم كه در اين باره كتابى جمع‏آورى كرده است.

15- همان سيد علوى مذكور گفت كه در طائف طاهر حنفى را ديدم كه كتابى بنام «الانتصار للاولياء الابرار» در اين باره تاليف كرده بود.

16- باز همان سيد گفت كه جوابهاى علماى بزرگ از مذاهب اربعه از اهل حرمين شريفين و احساء و بصره و بغداد و حلب و يمن و ديگر شهرهاى اسلامى، چه به نثر و چه به نظم، بى‏شمار بود كه همه آنها را مردى از آل ابن عبدالرزاق از حنبليهاى بحرين است، نزد من آورد كه چون در سفر بودم استنساخ آنها برايم ممكن نشد، اما همه آنها را مطالعه كردم.

17- همان سيد علوى گفت: شيخ محدث صالح فلانى مغربى با يك كتاب پرحجم كه در آن نامه‏ها و رساله‏ها و جوابها جمع‏آورى شده بود، پيش ما آمد، همه آنها از علماى مذاهب اربعه: حنفى; مالكى; شافعى و حنبلى در رد محمد بن عبدالوهاب بود.

18- هنگامى كه محمد بن عبدالوهاب جمعى را كه سرهايشان را نتراشيده بودند، بى‏رحمانه كشت. علامه سيد منعمى قصيده‏اى در رد او سرود كه مطلع آن اين است:

افى حلق راسى بالسكاكين والحد حديث صحيح بالاسانيد عن جدى

19- علامه سيد عبدالرحمن يكى از علماى بزرگ احساء نيز در رد او قصيده‏اى طولانى دارد كه تعداد ابيات آن بالغ بر 65 بيت است، سروده كه با بيت زير آغاز مى‏شود:

بدت فتنة كالليل قد غطت الافقا و شاعت فكادت تبلغ الغرب و الشرقا

20- مصباح الانام و جلاء الظلام، فى رد شبه البدعى النجدى، التى اضل بها العوام، تاليف: علامه سيد علوى بن حداد.

21- الصواعق الالهيه فى الرد على الوهابية، تاليف: شيخ سليمان بن عبدالوهاب نجدى.

22- رساله در رد رساله ابن عبدالوهاب، تاليف علامه محقق شيخ‏الاسلام تونس، شيخ اسماعيل التميمى مالكى (متوفى 1248) .

23- رساله علامه محقق شيخ صالح كواش تونسى.

24- رساله علامه محقق سيد داود بغدادى حنفى.

25- شيخ ابن غلبون الليبى در رد قصيده صنعانى كه در آن ابن عبدالوهاب را مدح كرده، به همان وزن قصيده‏اى سروده كه تعداد ابيات آن 40 بيت است كه مطلع آن اين است:

سلام على اهل الاصابة والرشد وليس على نجد و من حل فى نجد 26- سيد مصطفى مصرى بولاقى نيز در رد قصيده صنعانى، قصيده‏اى سروده كه مجموع ابيات آن 126 بيت است و قصيده مزبور با بيت زير آغاز مى‏گردد:

بحمد ولى الحمد لا الذم استبدى وبالحق لا بالخلق للحق استهدى

27- سيد طباطبائى بصرى نيز در رد قصيده صنعانى، قصيده‏اى گفته كه صاحب كتاب «سعادة‏الدارين‏» ابياتى را در كتاب خود آورده است. و همين قصيده‏ها سبب شد كه صنعانى از عقيده خود برگشت و در رد قصيده خود قصيده ديگرى سرود و گفت: «رجعت عن القول الذى قلت فى النجدى...» .

28- كتاب «سعادة‏الدارين فى الرد على الفريقين الوهابية: و مقلده الظاهرية‏» تاليف: علامه شيخ ابراهيم سمنودى منصورى، در دو جلد چاپ شده است.

29- زينى دحلان مفتى مكه (متوفى 1304) در رساله‏اى موسوم به «الدرر السنية فى الرد على‏الوهابية‏» عقايد وهابيان را رد كرده است.

البته سيد احمد زينى دحلان مفتى مكه علاوه بر رساله «الدرر السنية‏» فصلى را هم در كتاب معروف «الفتوحات‏الاسلامية‏» زير عنوان «فتنة‏الوهابية‏» به همين موضوع اختصاص داده و در آن به شيخ محمد و عقايد او سخت تاخته است. وى در همين كتاب، قسمتى از سخنان محمد بن سليمان كردى را نيز كه در رد عقايد محمد بن عبدالوهاب و خطاب به وى مى‏باشد، ذكر كرده است ⁽¹⁾ .

30- «شواهد الحق فى التوسل بسيدالخلق‏» تاليف: شيخ يوسف نبهانى كه اين كتاب، هم در رد ابن تيميه و هم در رد محمد بن عبدالوهاب است.

31- «الفجر الصادق فى الرد على منكرى التوسل و الكرامات و الخوارق‏» تاليف: علامه عراق جميل افندى صدقى زهارى.

32- «اظهار العقوق ممن منع التوسل بالنبى والولى الصدوق‏» تاليف: شيخ مشرقى مالكى جرائرى.

33- مرحوم علامه مفتى فاس شيخ مهدى وازتانى رساله‏اى در جواز توسل نوشته كه در آن محمد بن عبدالوهاب را رد كرده است.

34- «غوث العباد ببيان الرشاد» تاليف: شيخ مصطفى حمامى مصرى.

35- «جلال الحق فى كشف احوال اشرار الخلق‏» تاليف: شيخ ابراهيم حلمى قادرى اسكندرى.

36- «البراهين الساطعة‏» تاليف: علامه شيخ سلامه غرامى (متوفى 1379) .

37- «النقول الشرعية فى الرد على الوهابية‏» شيخ حسن شطى حنبلى دمشقى.

38- رساله‏اى نيز در تاييد مذهب صوفيه و رد معترضين آنها.

39- رساله‏اى در حكم توسل به انبياء و اولياء نوشته شيخ محمد حسنين مخلوف.

40- «المقالات الوافية فى الرد على الوهابية، تاليف: شيخ حسن خزبك.

41- «الاقوال المرضية فى الرد على الوهابية‏» تاليف شيخ عطا الكسم دمشقى از فقهاى حنفى.

42- علامه شيخ عبدالعزيز قرشى علجى مالكى احسائى در رد ابن عبدالوهاب قصيده‏اى گفته كه 95 بيت است و مطلع آن اين است:

الا ايها الشيخ الذى بالهدى رمى سترجع بالتوفيق حظا و مغنما

و من يك سماه‏النفيس لربه سعى النصر فى مسعاه ايان يمما ⁽²⁾

گذشته از اينها، كتابهاى ديگرى در رد عقايد محمد بن عبدالوهاب تاليف يافته كه يك يك عقايد او را مطرح و با دليل رد كرده‏اند از جمله :

43- كتاب «الاصول الاربعة فى ترديد الوهابية‏» تاليف: خواجه محمد حسن جان صاحب سرهندى مجددى (به زبان فارسى) خواجه در اين كتاب به نقل ازكتابها و رساله‏هاى طرفداران وهابيت در هند و برخى از رساله‏هاى ديگر، گويد كه: عقايد وهابيان متجاوز از 250 مورد است و قسمتى از آنها را ذكر كرده است ⁽³⁾ . سپس در مقام رد آنها بر آمده است.

44- «تطهير الفؤاد من دنس الاعتقاد» تاليف: شيخ محمد نجيب مطيعى حنفى از بزرگان علماى ازهر.

45- كتاب «ضياءالصدور لمنكرالتوسل باهل القبور» تاليف: ظاهرشاه ميان سيان بن عبدالعظيم سيان مدينى.

46- «المنعة الوهبية فى الرد على الوهابية‏» تاليف: داود بن سليمان بغدادى نقشبندى.

47- «اشدالجهاد فى ابطال دعوى الاجتهاد» تاليف: شيخ داود موسوى بغدادى كه همراه با كتاب منحة‏الوهبية به چاپ رسيده است.

48- «كشف النور عن اصحاب القبور» تاليف: عبدالغنى افندى نابلسى.

49- «سيف الابرار على الفجار» تاليف: محمد عبدالرحمن حنفى (به زبان فارسى) .

50- «سيف الجبار المسلول على الاعداء الابرار» تاليف: شاه فضل رسول قادرى (به عربى و فارسى) .

51- «مدارج السنية فى رد على الوهابية‏» به كوشش عامر قادرى، معلم دارالعلوم كراچى.

52- «كشف النقاب عن عقايد ابن عبدالوهاب‏» تاليف: سيد علينقى هندى.

53- «ازهاق الباطل فى ردالفرقة‏الوهابية‏» تاليف: امام الحرمين محمد بن داود همدانى.

54- «اللمعات الفريدة فى المسائل المفيدة‏» تاليف: سيد ابراهيم رفاعى.

55- رساله «الاوراق البغدادية فى الحوادث النجدية‏» تاليف: سيد ابراهيم راوى رفاعى.

56- «صالح الاخوان فى الرد على من قال على المسلمين بالشرك والكفران‏» نوشته: داود بن سليمان بغدادى.

57- «علماء المسلمين و الوهابيون‏» تاليف: حسين حلمى بن سعيد استانبولى.

58- «فصل الخطاب فى الرد على محمد بن عبدالوهاب‏» تاليف: شيخ سليمان، برادر محمد بن عبدالوهاب ⁽⁴⁾ .

59- «فصل الخطاب فى رد ضلالات ابن عبدالوهاب‏» تاليف: احمد بن على بصرى مشهور به قبانى ⁽⁵⁾ .

60- «الوهابية فى نظر علماء المسلمين‏» تاليف: احسان عبداللطيف بكرى.

61- «البرادة من الاختلاق فى الرد على اهل الشقاق و النفاق فى الرد على الفرقة الوهابية الضالة‏» شيخ على زين‏العابدين سودانى.

62- «التوسل‏» تاليف: شيخ علامه مفتى محمد عبدالقيوم قادرى هزاروى.

63- «الدولة‏المكية بالمادة الغيبة‏» تاليف: احمد رضا، خان صاحب قادرى.

64- «البصائر لمنكرى التوسل باهل المقابر» تاليف: شيخ حمدالله داجوى هندى.

در اين موقع علماء شيعه نيز در نقد آراء ابن عبدالوهاب دوشادوش علماء اهل سنت تلاشهاى فراوانى نموده و كتابهاى ارزشمندى نوشته‏اند از جمله:

65- «الآيات البينات فى قمع البدع و الضلالات‏» تاليف: شيخ محمد حسين كاشف‏الغطاء بن حسين (متوفى 1373) .

66- «منهج‏الرشاد» تاليف: شيخ جعفر كاشف‏الغطاء (متوفى 1228) و اولين كتابى است كه از طرف علماء شيعه بر رد عقايد محمد بن عبدالوهاب نوشته شده ⁽⁶⁾ نويسنده محقق اين كتاب را در پاسخ به مساله‏اى كه يكى از امراء آل سعود به نام «عبدالعزيز بن سعود» براى او فرستاده بود، نوشت و در آن رساله قسمت عمده عقايد محمد بن عبدالوهاب جمع‏آورى شده بود.

67- «الآيات الجلية فى رد شبهات الوهابية‏» تاليف: شيخ مرتضى كاشف‏الغطاء (متوفى 1349ه) .

68- «البراهين الجلية فى دفع شبهات الوهابية‏» تاليف: سيد محمد حسن قزوينى (متوفى 1380ه) چاپ نجف، مطبوعات النجاح، 1346ه. اين كتاب تحت عناوين زير به فارسى برگردانده شده است:

1- فرقه وهابى و پاسخ به شبهات آنها، ترجمه على دوانى، چاپ وزارت ارشاد اسلامى.

2- نقدى بر انديشه وهابيها، ترجمه حسن طارمى، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.

69- «ازاحة‏الوسوسة عن تقبيل الاعتاب المقدسة‏» تاليف: شيخ عبدالله بن محمد حسن مامقانى (متوفى 1351ه) در نجف به ضميمه كتاب «مخزن‏المعانى‏» چاپ شده است.

70- «دعوى الهدى الى الورع فى الافعال والفتوى‏» تاليف: شيخ محمد جواد بلاغى (متوفى 1352ه) طبع نجف، 1344 و نيز «انوارالهدى‏» چاپ نجف در سال 1340ه از همين مؤلف.

71- «الرد على الوهابية‏» تاليف: شيخ محمد على غروى اردوبادى، كه در سال 1345ه چاپ شده است.

72- «الرد على الوهابية‏» تاليف: سيد حسن صدر كاظمى (متوفى 1354ه) طبع بغداد 1344ه.

73- «كشف الارتياب فى اتباع محمد بن عبدالوهاب‏» تاليف: علامه سيد محسن امين شامى (متوفى 1373ه) اين كتاب گرانقدر كه مكرر چاپ شده است، از جامعيت‏خاصى برخوردار است كه هم تاريخچه و هم عقايد و افكار آنها را به صورت بسيار گسترده و مشروح مطرح كرده و مورد نقد و بررسى علمى قرار داده است. و در سال 1962م توسط فرزند فاضل مؤلف تجديد چاپ و فصلهاى تازه و پاورقيهاى مفيدى بر آن افزوده شده است. اين كتاب به وسيله سيد ابراهيم سيد علوى و تهرانى و سيد حسن افتخارزاده به‏طور جداگانه ترجمه و تلخيص شده است.

74- «هذه هى الوهابية‏» تاليف: شيخ محمد جواد مغنيه (متوفى 1400ه) در اين كتاب وهابيگرى آن‏طور كه در كتابهاى آنهاست، مورد بحث قرار گرفته است و تناقض و اختلال سخنان و افكار آنان را خاطرنشان ساخته است و اين كتاب توسط: سيد ابراهيم سيد علوى به نام «اين است آئين وهابيت‏» به فارسى ترجمه شده و به وسيله انتشارات غدير تهران چاپ شده.

75- «الدعوة‏الاسلامية‏» تاليف: محمد خنيزى نجفى، اين كتاب در رد كتاب «الصراع بين الوثنية والاسلام‏» به تاليف: عبدالله قصيقى نويسنده وهابى مصرى است كه وى آن را در رد «كشف الارتياب‏» نوشته است و تاكنون چند مجلد آن چاپ شده است.

76- «التبرك‏» تاليف: شيخ على احمدى ميانجى، چاپ مؤسسه البعثة، تهران. اين كتاب محور و موضوع اصلى خود را پيرامون تبرك جستن صحابه و تابعين به آثار پيامبر صلى الله عليه وآله و صالحان اختصاص داده است و در اين نوشته ثابت‏شده است كه تبرك جستن به آثار رسول خدا صلى الله عليه وآله به خلاف ادعاى وهابيان نه تنها شرك نيست، بلكه نشانه ايمان و يقين نيز هست.

77- «المواسم والمراسم‏» تاليف: سيد جعفر مرتضى عاملى كه در تهران چاپ شده و درباره مشروعيت اقامه مراسم جشن در اعياد و سوگوارى و حزن در ماتم.

78- «صفحة عن آل سعودالوهابيين و آراء علماء السنة فى الوهابية‏» به قلم: سيد مرتضى رضوى.

79- «وهابيان‏» نوشته على اصغر فقيهى، از انتشارات صبا، تهران. بررسى و تحقيق‏گونه‏اى درباره عقايد و تاريخ فرقه وهابيت است كه تاكنون سه مرتبه چاپ شده است.

80- «آئين وهابيت «تاليف: شيخ جعفر سبحانى، اين كتاب مكرر چاپ شده است.

مؤلف كتاب غير از «آئين وهابيت‏» كتابهاى ديگرى نيز در رد وهابيت نوشته كه از جمله «مع‏الوهابيين فى خططهم و عقائدهم‏» ، «الوهابية فى الميزان‏» و «اخيرالردود لآخرها» در رد وهابيت نوشته است.

غير از اينها، كتابها و رساله‏هاى ديگرى نيز توسط علماى شيعه و سنى در رد وهابيت نوشته شده است كه ذكر اين تعداد در اينجا كافى است. ولى ناگفته پيداست وهابيان متعصب غالبا حاضر نيستند حتى يك صفحه از اين كتابها را مطالعه كنند، اعم از آنچه از سوى علماى اهل سنت نوشته شده باشد يا علماى شيعه. آنها نه تنها اين كتابها را كتب ضلال مى‏پندارند، بلكه مطالعه بسيارى از آثار اسلامى، حتى كتب فقهى كه از سوى علماى اهل سنت نوشته شده، راموجب كفر مى‏شمارند زيرا آنها همه مردم را جز خودشان كافر و مشرك خيال مى‏كنند و طبعا آثار آنها را آثار ضلال و گمراهى مى‏پندارند.

 

پی نوشتها:

1) الفتوحات الاسلامية ج‏2، ص 260.

2) التوسل بالنبى، از صفحه 249 تا 254.

3) الاصول الاربعة، ص 6.

4) ايضاح المكنون، ج‏2، ص 190.

5) الذريعة: ج‏23، ص 186- آقاى فقيهى اشتباها نسبت اين كتاب را به شيخ محمد حسين كاشف‏الغطاء داده (وهابيان، ص 195) .

6) مدرك قبل.

منبع: مكتب اسلام-سال 1378-ش5