Sual

Hubbul vatan minel iman... veteni sevmek imandandir hedisinin ravileri kimdir?bu hedis hansi kitablarda neql olunub?bu hedisin senedi zeifdir?zeifdirse niye gore?

Qısa cavab

Hədis adı ilə, Peyğəmbərə (s) nisbət verilən cümlələrdən biri, "Hubbul- vətəni minəl- iman"; yəni "vətəni sevmək, iman əlamətlərindəndir" cümləsidir. Bu cümlə, şiə və əhli- sünnənin əsas mənbələri və mötəbər kitablarında nəql olmayıbdır. Amma bəzi kitablarda, sənədi zikr olunmadan gəlibdir. Buna əsasən, onun rəvayət olması məsələsi qəti deyil və onu Peyğəmbər (s) ya İmamlara (ə) nisbət vermək olmaz. Bununla belə, onun mətnindən də, uzaq olmaq, olmaz. Çünki, vətəni sevməyin imanla heç bir ziddiyyəti yoxdur. Rəvayətlərə baxdığımız zaman, vətəni sevmək hətta ata- babaların yurdu və qaldığı yer mənasında da, təriflənib və ona məhəbbət bəsləməyə və abad etməyi tapşırırlar. Çünki, insanın öz doğulduğu yerlə xüsusi maddi və mənəvi bağlılığı var. həmin bağlılıq, onun vətəninə sevgisinə səbəb olur. Deməli, həqiqətdə vətən sevməklik mövzusu, özünü sevməyin (onun ümumi mənasında) nəticələrindən biridir.
Bununla belə, vətəni sevməklə iman arasında əqli və qəti lazımlıq yoxdur. Ümumi formada və bütün insanlar barəsində, vətəni sevməyin, Allaha imanın əlaməti olmasını, demək olmaz. Amma bəzi insanlar barəsində, vətəni sevməyin, Allaha imanın əlaməti və nəticələrindən olmasını, demək olar.
Belə ki, mömin insan (imanın dərəcələrinə əsasən) yaxşı xislətlərə malik olub və özündə bəyənilən yaxşı əxlaqi xüsusiyyətləri yaratmaq və inkişaf etdirmək istədiyinə görə, düz yolunda olan vətəni sevmək də, onun insani yaxşı xüsusiyyətlərindən, sayılır. Necə ki, İmam Əli (ə), onu yaxşı xüsusiyyətlərdən və insanın kəraməti bildirmişdir. Bu baxışla vətəni sevməyi (qeyd olunan şərtlərlə) Allaha imanın əlamətlərindən saymaq olar. Çünki, insanın bütün yaxşı xüsusiyyətlərinin mənbəyi, Allaha imandır.
Həmçinin, əgər şeyx Bəyai (rh)- in bu cümlə barəsində etdiyi təfsir və cümləni qəbul edib və vətəni axirət bilsək; yəni vətənin mənəvi və uca mənası; belə olduqda da həqiqi vətən olaraq axirəti sevmək, imanın əlamətlərindən olacaq və vətəni sevməklə iman arasında lazımlıq əlaqəsi olacaq. Çünki, axirətə imanı olan insan, onu sevəcəkdir. Nə qədər ki, bir şeyə iman yoxdur, məhəbət və sevgi yaranmayacaqdır.

Ətreaflı cavab

"Hubbul- vətəni minəl- iman" cümləsi, sənəd və mətn cəhətindən, aşağıdakı formada tənzimlənibdir:
A). "Hubbul- vətəni minəl iman" cümləsinin sənədi
Hədis adı ilə, Peyğəmbər (s)- ə nisbət verilən cümlələrdən biri, "Hubbul- vətəni minəl- iman" yəni "vətəni sevmək iman əlamətlərindəndir" cümləsidir. Bu cümlə, şiə və əhli- sünnənin əsas mənbələri və mötəbər kitablarında nəql olmayıbdır. Amma "müstədrəku səfinətil- bihar"[1], "Əyaniş- şiə"[2], Nəraqi (rh)- nin "Xəzaini"[3] "Kəşful- xifa"[4], Bəyanul- məani"[5] və şiə və əhli- sünnədən olan buna oxşar mənbələr kimi kitablarda, sənəd zikr olmadan nəql olubdur. Həmçinin əlimizdə olan dördüncü əsrin əvvəllərindən bu tərəfə olan qeyri hədis mənbələrdə axtarış etdikdə, bu cümlənin ən qədim nəqli, "Mərzbannamə"[6] kitabına qayıdır.
Hər halda, bu rəvayət sənədli formada və İslam mənbələrində zikr olunmadığına görə, onun rəvayət olması qəti deyil və onu Peyğəmbər (s) və İmamlar (ə)- a nisbət vermək olmaz. Amma onun mətnindən əl çəkmək olmaz.
Ona görə də, burada onun mətnini izah edirik.
B). "Hubbul- vətəni minəl iman" cümləsinin mətni
Bu cümlədə "hubbul- vətən" və "əl- iman" kimi əsas kəlmələri görürük ki, hər birinin özünə məxsus tərif və əsasları varıdır ki, onlara əsasən belə deyə bilərik: Qanun və əsaslara riayət edən vətən sevəndir. Bu qanun və əsaslara riayət etməyənin, vətən sevgisi yoxudur. İman barəsində də belədir; imanın əsas və qanunlarına riayət edən, müsəlman və mömindir. Əgər onlara riayət etməsə, müsəlman və mömin deyil.[7]
Həmçinin, biz bu kəlmənin hər birinə ayrıca baxsaq, müəyyən dini və müsbət mənalarının olduğunu görürük ki, ya rəvayətlərdə bu mənalara işarə olub və ya onların məzmunu mövcuddur. Ona görə də, bu cəhətdən də, heç bir iradı yoxdur. Mövzumuzla bağlı əhəmiyyətli olan məsələ, "hubbul- vətən" mənasını, onun insanın təbiət və zatı ilə olan əlaqəsini və vətəni sevməyin imanın əlaməti olub ya olmamasını anlamaqdır ki, aşağıdakı bölümlərdə açıqlayacaq.
A). Vətənin mənasını dəyərləndirmə
Vətəni dəyərləndirmə və onun xüsusiyyətlərini tapmaq barəsində, siyasi və hüquqi kitablarda çoxlu məsələlər açıqlanıbdır ki, o mənbələrə müraciət etmək lazımdır.[8] Mədəni hüquqi və siyasi elmlərdə, həmçinin vətənin lüğəvi təfsirində, fikir ayrılığı var. vətəndən məqsəd, ummul- qura və dünyanın qibləsi olan Məkkədir. Ya da, məqsəd ürfi vətəndir.[9] Yəni insanın yaşadığı yerdir. Və ya məqsəd, qoruması müsəlmanlara vacib olan böyük İslam vətənidir. Çünki din və insanlığı qorumaq və dinin ucalması və İslamın güclənməsi ona bağlıdır. Deməli din və insanlıq əsasdır və vətən və ondan qeyrisi dinin xidmətində olmalıdırlar.[10] Şeyx Bəhai (rh)- nin vətən üçün verdiyi izah, onun dini və məzhəbi əqidələrdə siyasi yoluna digər bir sübutdur. O, "Hubbul- vətəni minəl- iman" cümləsindəki "vətən" kəlməsini, milliyyət və nasyunalismə əsaslanan coğrafi vətən saymır,[11] əksinə vətəni insan ruhunun axirətdəki yeri mənasında bilir, çünki, onun fikrincə dünyaya məhəbbət və bağlılığı bütün xəta və günahların mənşəyi bildirən Peyğəmbər (s), vətən kimi maddi bir şeyi necə imanın əlaməti deyə bilər? O, öz nəzərini izah edərkən bu şeri oxuyub:
"Bu vətən Misr, İraq və Şam deyil,
Bu vətən adı olmayan bir şəhərdir"[12]
B). Ayə və rəvayətlər baxımından vətəni sevmək
Vətəni sevməyin kök və əsasları, Quranda açıqca ya işarə ilə açıqlanıbdır:
Bir: Vətənə sevgini tamamilə tisdiqləyən ayələr: Məsələn: "Xatırlayın ki, yenə bir zaman sizinlə: "Bir- birinizin qanını tökməyin, bir- birinizi yurdunuzdan çıxarmayın!" Deyə razılığa gəldik sonra siz (həmin əhd- peymana),şahid olub (onu) təsdiq etdiniz".[13] Bu ayədə, vətəndən didərgin düşməyi öldürülmək kimi eyni əhəmiyyətə malik olduğunu xatırladır və onların hər ikisindən uzaq olmağı, İlahi əhd- peymana şamil olmaq qərar veribdir.[14]
"Allah din yolunda sizinlə vuruşmayan və sizi yurdunuzdan çıxartmayan kimsələrə yaxşılıq etməyi və onlarla ədalətlə rəftar etməyi sizə qadağan etməz. Həqiqətən də, Allah ədalətli olanları sevər. Allah sizi ancaq sizinlə din yolunda vuruşan, sizi yurdunuzdan çıxardan və çıxartmağa kömək edən kimsələrlə dostluq etmənizi qadağan edir. Onlarla dostluq edənlər əsl zalımlardır.[15]
Bu ayədə, müsəlman olmasalar da, müsəlmanlarla döyüşməyib və onları öz vətənlərindən çıxarmayana qədər, onlara yaxşılıq etməyi və onlarla ədalətli davranmağı, yaxşı bildirir və buyurur: Allah yaxşı iş görənləri və ədalətli və insaflı insanları, ümumi formada sevir. Əksinə müharibə edən və müsəlmanları öz vətənlərindən didərgin salanlar isə, yaxşı iş görən deyil, zalımdır.[16]
Xülasə: Bu dəstədən olan ayələr, insanın öz vətəninə təbii olan bağlılığını açıqlayıb və vətəndən faydalanmadan məhrum olmağı, çətin vəziyyət elan edir.[17]
İki: Vətənə məhəbbəti işarə ilə bildirən ayələr. Məsələn: "Allah və onun Rəsuluna qarşı vuruşmaların, yer üzündə fitnə- fəsad salmağa çalışmaların cəzası ancaq öldürülmək, çarmıxa çəkilmək, ya da əl- ayaqlarının çarpazvari (sağ əlinin dörd barmağı ilə sol ayaq barmaqlarının) kəsilməsini, yaxud da yaşadıqları yerdən sürgün olunmalıdırlar. Bu (cəza) onlar üçün dünyada bir rüsvayçılıqdır. Axirətdə isə onları böyük bir əzab gözləyir".[18] Bu ayənin məzmunundan bunu anlayırıq ki, vətəndən sürgün edilmək, yalnız müharibə edən və fəsad edənlərin bir yerə gedib və fəaliyyət göstərə bilməmələri məsələsinə aid deyil, əksinə sürgün öldürülmək, dara çəkilmək və əl- ayaqların kəsilməsi kimi, rüsvay edici bir cəza olaraq, açıqlayır.[19]
İslam Peyğəmbəri (s) də, müşriklərin qorxusundan Məkkədən Mədinəyə hicrət etmək istədiyi zaman, Məkkədən xaric olub, Sur mağarasında gizləndi. Üç gündən sonra Cöhfəyə (Məkkənin 82 mayilində) çatdı. Bu zaman Peyğəmbər çox qəmgin və müşriklərin əziyyətlərinin təzyiqindən dərdli idi və Məkkəni xatırlayaraq ah çəkdi. Çünki Məkkə onun və ata- babalarının doğulduğu yer idi. Bu zaman Cəbrail nazil oldu və soruşdu: Məkkəni sevirsənmi? Buyurdu: Bəli. Sonra Cəbrail "Ya Peyğəmbər! Həqiqətən də, Quran (oxumağı, təbliğ etməyi və hökmlərinə əməl etməyi) sənə vacib buyuran (Allah) qayıdacağın yerə (doğulduğun Məkkəyə) səni yenə də mütləq qaytaracaqdır. De: "Rəbbim hidayətlə (doğru yolu göstərən dinlə) gələni də, haqq yoldan açıq- aşkar azanı da (hamıdan) yaxşı tanıyır".[20] Ayəsini oxumaqla, Peyğəmbərə (s) ürək- dirək verdi.[21]
Rəvayətlərdə də, vətəni sevmək bəyənilibdir. Məsələn: İmam Əli (ə) insanın dəyər və kəramət xüsusiyyətlərindən birini, insanın vətəninə olan sevgisində bilir[22] Əmirəl möminin (ə)- ın bu dəyərli sözü, hər bir insanın öz evi və vətəninə məhəbbətinə və onu təhlükədə gördükdə, kim olursa olsun və hər hansı din və məktəbdən olsa da, onu müdafiə etməyə qalxmasına işarə edir, çünki, o Həzrət, döyüşdən yorulub və həzrətin əmrinə qulaq asmayan camaata buyurur: "Hansı ev və vətəni müdafiə edəcəksiniz? (Əgər İslam evi olan vətəninizi müdafiə etməsəniz) Əgər mənimlə birgə düşmənlə döyüşə hazır olmasanız, məndən sonra hansı rəhbərlə düşmənlə döyüşə hazır olacaqsınız?"[23] Həmçinin O Həzrət digər yerdə buyurur: "Şəhərlər vətən sevgisi ilə abad olar".[24]
Vətən sevgisi, sevilən bütün məsələlər kimi, insanın ruhi dəyiklik və təkamülünə cavab verməlidir. Onu fitri və məntiqi yoldan ayırmayıb və İlahi və inqilabi ruhunun təkamülündən uzaqlaşdırmamalıdır. İnsanın qəlbindəki vətəninə qarşı olan ülfət və bağlılıq, onda olan dəyərləri müdafiə etmək yolunda olmalıdır. Əlbəttə bu şərtlə ki, haq və həqiqət vətəndə hakim olsun və milli qeyrəti İslam ölkəsinin ərazi bütövlüyü qarşısında məsuliyyət hissi və həmvətənləri himayət edib və onların şərəf və əzəməti ilə bərabər etməliyik. Vətən sevməkdə "mənim tayfam" və"mənim millətimə" yer yoxdur. Bununla belə, əgər vətəndə haqq və həqiqət hakim olmasa, vətəndə haqqın bərabər olması üçün çalışmaq lazımdır. Bu vətəni sevməyin əlamətidir. Əgər bu iş mümkün deyilsə, oradan köçmək lazımdır. Necə ki, Peyğəmbər (s)- in səhabələri İslama dəvətin başlanğıcında belə edib Mədinəyə köçdülər. (hicrət etdilər). Quranda müxtəlif formalarda, dini həyat üçün vətən olan şəraitdə, vətəndən köçməyin mümkünlüyünü və oradan hicrət etməyi tövsiyə edir. Məsələn: "Mələklər öz nəfslərinə zülm edənlərin canlarını alarkən deyəcəklər: Siz (hicrət zamanı) nə iş gördünüz? (Müsəlman olduğunuz halda niyə Məkkədə kafirlər içərisində qaldınız?) Onlar söyləyəcəklər? "Biz yer üzərində zəif (aciz) kəslər idik. (Mələklər də onlara:) Allahın torpağı geniş deyildirmi ki, siz də hicrət edəydiniz?- Deyəcəklər. Onların sığınacaqları yer cəhənnəmdir. O necə də pis yerdir".[25] Bu ayədə, vətənlərdə zülmə məruz qalıb, hicrət etmək gücündə olub, lakin hicrət etməyənlər, açıqca pislənilibdir.[26]
Həmçinin həyatın bəzi dönəmlərində, daha üstün məsləhətlərə görə, öz vətənini tərk etmək lazımdır. Elm və əməl şəxsiyyətlərinin çoxu, o vaxtki, dünyanı və sonrakı əsrləri dəyərsiz doğum yerlərinə qurban etmək üçün, öz doğum yerlərini elə pərəstiş edə bilmirdilər. Öz vətənlərindən uzaq olub və elm və əməlləri ilə özlərindən sonrakı dövrlərə və digər cəmiyyətlərə, insan və insanlıq mənasını öyrətməli idilər. Buna əsasən, vətənin əhəmiyyəti və onun müqəddəsliyi və dəyəri zati deyil. Əksinə zaman və məkanda baş verən hadisə və məsələlərə görə, dəyər tapır.
C). Vətən sevməklə Allaha iman arasında zərurilik yoxdur
Vətəni sevmək və iman arasında əlaqə barəsində deməliyik ki, vətəni sevmək və iman arasında əqli lazımlıq yoxdur. Yəni vətənini (onun maddi mənası- doğulduğu yer olması demək deyil) necə ki, Qurani- kərimdə oxuyuruq: "Əgər biz onlara: Özünüzü öldürün, yaxud yurdlarınızdan çıxın! Deyə yazıb əmr etsəydik, içərilərindən az bir hissəsi müstəsna olmaqla, (bu əmri) yerinə yetirməzdilər."[27] Öz vətənlərindən çıxıb getməyənlərin Allaha imanlarının olmasını və öz vətənlərindən gedən az dəstənin isə imanlarının olmamasını demək omaz.[28] Ona görə də, vətəni sevməyi qətiyyətlə və hər insan üçün Allaha iman əlaməti saymaq olmaz. Əgər vətəni sevmək ümumi şəkildə, imanın əlamətlərindən olsa, öz vətənlərini sevən hər kəsi, kafiri hərbi də olsa imanlı insan saymalıyıq. Hər bir mömini də öz vətəninə məhəbbət bəsləməsini vacib saymalıyıq, baxmayaraq ki, vətəni küfr vətəni və İlahi əzaba şamil ola. Halbuki, belə deyil. Çünki çox vaxt kafir və imansız insanlar öz vətənlərini sevirlər. Ola bilsin küfr vətənlərinə qarşı möminlərin məhəbbəti olmasın və vətənlərini sevməməkdən əlavə, bəzi hallarda o vətəni tərk etməyə də vəzifəlidirlər. Belə olduqda asanlıqla və qətiyyətlə, vətəni sevməyin imandan və onun əlamətlərindən olmasını demək olmaz.
Buna əsasən vətəni sevmək və iman arasında əqli və qəti lazımlıq olmayıb və mütləq şəkildə və bütün insanlar barəsində belə bir söz demək olmasa da, lakin digər insanlar barəsində, vətəni sevməyin Allaha imanın əlamət və nəticələrindən olmasını demək olar. Belə ki, mömin insan (imanın dərəcələrinə əsasən) yaxşı xüsusiyyətlərə malikdir və özündə yaxşı əxlaqi xüsusiyyətləri yaratmağa və inkişaf etdirməyə çalışır. Vətəni sevmək də düz yolunda olanda, onun insani yaxşı bir xüsusiyyəti sayılır. Necə ki, İmam Əli (ə) onu insanın kəraməti və yaxşı xüsusiyyətlərindən tanıtdırır. Bu baxışla vətəni sevməyi (qeyd olunan şərtlərlə) Allaha imanın əlamətlərindən saymaq olar. Çünki insanın etdiyi hər yaxşı bir xüsusiyyətin mənbəyi Allaha imandandır.
Həmçinin, əgər bu cümlə barəsində şeyx Bəhainin (rh) sözünü və izahını qəbul edib və vətəni axirət yəni, vətənin üstün mənasını bilsək, belə olduqda da, axirəti sevmək həqiqi vətən olaraq imanın əlamətlərindən olacaq. Belə olduqda vətəni sevmək və iman arasında lazımlıq əlaqəsi olacaq. Çünki axirətə imanı olan, onu sevəcəkdir. Bir şeyə iman olmayınca, məhəbbət və sevgi yaranmaz.
Mövzunun nəticəsi
1.             "Vətəni sevməyə" dediyimiz şəkildə baxıb və onu fitri və İlahi yolda irəli aparmalıyıq. Belə olduqda insan öz vətəninə düzgün baxışla öz insanlığının bir cəhətini inkişaf etdirməkdə İlahi addım atıb və güzəşt, yaxşılıq və isar kimi insani əsasların hamısı onda aşkar olar.
2.             Ayə və rəvayətlərə nəzər salmaqla vətən ürfi və ictimai termində, bəyəniləndir. Təbii şəkildə insanın bağlılığına səbəb olub və vətənə sevgi qadağan edilməyibdir. Buna əsasən, "vətəni sevmək" İslam dininin qəbul etdiyi həqiqi bir mənadır. Amma vətən pərəstlik, yəni su, torpaq və milliyyətə əsalət vermək və bir milləti böyük göstərmək üçün əsassız danışmaq, özünü tərifləmə ruhunu yaratdığına və digər tayfa və millətlərlə qarşı durmağı yozduğuna görə, əql və şəriət nəzərindən bəyənilmir və insan fitrətinin əksinədir.

[1]-  Namazi Şahrudi, Əli, Mustədrəku səfinətil- bihar, culd 10, səh 375, İslami nəşrlər mərkəzi, Qum, çap birinci, 1418 q

[2] - Əmin, seyid Möhsin, Əyanuş- şiə, cild 1, səh 301, Darut- təaruf lil- mətbuat, Beyrut, 1406 q

[3] - Nəraqi, Molla Əhməd, Xəzain, Araşdırıcı və tənzim edən: Həsənzadə Amuli, Həsən, səh 487 və 528, Qiyam nəşriyyatı müəssisəsi, Tehran, çap birinci, 1380 ş.

[4] - Əcluni, İsmail, bin Məhəmməd, Kəşful- xifa, cild 1, səh 345, Darul- kutubul- elmiyyə, Beyrut, çap üçüncü, 1408 q

[5] - Molla Həviş Ali Qazi, Əbdül- qadir, Bəyanul- məani, cild 2, səh 404, Mətbəətut- tərəqqi, Dəməşq, çap birinci, 1382 q

[6] - Mərzban bin Rüstəm, (vəfat 302 q), Mərzban namə, Tərib: Ərəbşah, Şəhabəddin Əhməd bin Məhəmməd, səh 178, Müəssisətul- intişaratil- ərəbi, Beyrut, çap birinci, 1997 m

[7] - Baxın: Göstəricilər: "İmanın mənası", sual 120; "Müsəlmanların ən ibtidai əqidələri", sual 148

[8] - Baxın; Əmid Zəncani, İslami vətən və yurd, İslami mədəniyyət nəşri mərkəzi, Tehran

[9] - Kəşful- xifa, cild 1, səh 346

[10] - Amuli, Xəfər Murtəza, Əs- səhih min sirətin- nəbiyyil- əzəm (s), cild 3, səh 333- 334, Darul- hədis, Qum, çap birinci, 1426 q

[11] - Baxın: Göstərici: "Nasyunalism (milliyyətçilik) İmam Xumeyninin nəzərində, "sual 12324

[12] - Şeyx Bəhai, Farsca şerlər və əsərlərin toplusu, səh 10, Mahmudi nəşriyyatı, Tehran, çap birinci, 1352 ş.

[13] - Bəqərə surəsi, ayə 84

[14] - Cəfəsi, Məhəmməd Təqi, Nəhcül- bəlağınin tərcümə və şərhi, cild 6, səh 201- 202, İslami mədəni nəşr, mərkəzi, Tehran, çap yeddinci, 1376 ş

[15] - Mümtəhinə, 8- 9

[16] - Nəhcül- bəlağənin tərcümə və şərhi, cild 6, səh 202- 203

[17] - Həmin, səh 202

[18] - Maidə surəsi, ayə 33

[19] - Nəhcül- bəlağənin tərcümə və şərhi, cild 6, səh 203

[20] - Qəsəs surəsi, ayə 85

[21] - Əbdül- cəbbar, Qazi, əsbitu dəlailin- nübuvvə, cild 2, səh 371- 372, Darul- Mutəfa, Şubka, Qahirə, Bita; Fətal Nişaburi, Məhəmməd bin Əhməd, Rövzətul- vaizin və bəsirətul- mutəəzzin, cild 2, səh 406, Rəzi nəşriyyatı, Qum, çap birinci, 1375 ş, Ravəndi, Qutbiddin Səid bin Hibətullah, Əl- xəraic vəl- cəraih, cild 2, səh 910, İmam Məhdi (əc) müəssisəsi, Qum, çap birinci, 1409 q

[22] -

«من‏ کرم‏ المرء خمس‏ خصال ... و حنته إلى أوطانه»

Kərakəci, Məhəmməd bin Əli, Mədənul- vəvahir və riyazətul- xəvatir, raşdırıcı və tənzimləyən: Hüseyn, Əhməd, səh 50, Əl- məktəbətul- Murtəzəviyyə, Tehran, çap ikinci, 1394 q; İbn Əbil- Hədid, Əbdül- Həmid bin Hibətullah, Nəhcül- bəlağənin şərhi. Araşdırıcı və tənzimləyən: İbrahim, Məhəmməd Əbülfəzl, cild 20, səh 274, Məktəbu Ayətullah əl- Mərəşi ən- Nəcəfi Qum, çap birinci, 1404 q

[23] - Şərif ər- Rəzi, Məhəmməd bin Hüseyn, Nəhcül- bəlağə, Araşdırıcı və tənzimləyən: Sübhi Saleh, səh 73, Hicrət, Qum, çap birinci, 1404 q.

[24] - "Ümirətil- buldan bi hubbil- əvtan"; «عمرت البلدان بحب الأوطان», İbn Şöbə Hərrani, Həsən bin Əli, Tuhəful- uqul ən alir- Rəsul (s), Araşdırıcı və tənzimləyən; Qəffari, Əli Əkbər, səh 207, İslami nəşrlər mərləzi, Qum, çap ikinci, 1404 q.

[25] - Nisa surəsi, ayə 97

[26] - Nəhcül- bəlağənin tərcümə və təfsiri, cild 6, səh 204

[27] - Nisa surəsi, ayə 66

[28] - Kəşful- xifa, cild 1, səh 346