زهرا(سلام الله علیها) الگوی انسانها: (شأن نزول سوره‌ی هل أتی...)

فاطمه كه تربيت را از محضر وحى آموخته و در دنياى تربيت، ‏بهترين نمونه‏هاى ادب و تعالى را پرورانده و در اين مرحله بهترين شاگرد و برترين معلم بوده است، در جهان حقيقت و زندگى جاودان آخرت نيز از جانب خداى بزرگ عهده‏دار همين مسؤوليت است، اما اين بار نه در محدوده‌ی خانه و كودكان خود، بلكه تمامى كودكان شيعيانش و دوستدارانش، شاگردان مكتب تربيتى اويند و سر بر دامان محبت اين مادر مى‏گذارند. توجه كنيد:

ابوبصير مى‏گويد:

امام صادق(علیه السلام) فرمود: كودكان شيعيان ما را [در عالم برزخ] فاطمه زهرا(سلام الله علیها) تربيت مى‏كند و در روز قيامت ‏به پدرانشان تحويل مى‏دهد.

 

يكى از عوامل اساسى در تكامل انسان، عنصر «اسوه‏» است. به يقين ارائه‌ی تعريف جامعى از اسوه در همه‌ی موضوعات مربوط به حيات مادى و معنوى بشر كه بتواند با برقرارى اعتدال بين نيازها و استعدادهاى انسانى، آنها را در حد طاقت ‏بشرى به كمال لايق خود برساند، بدون هدايت وحى، توفيق بايسته را نخواهد يافت، زيرا براى دست‏يابى به الگوى مذكور بايد خود جستجوگر، انسان و ابعاد شخصيت انسانى را بشناسد، به تمامى حقائق وجودى او و راه كمال و ايجاد اعتدال بين قواى او به درستى پى برده باشد، سپس فرد و يا افرادى را كه در تمامى آن ابعاد، خويش را تا نقطه‌ی كمال رسانيده باشند، بشناسد و آن‌گاه با اسوه قرار دادن آنها، خود در اين طريق راه بپيمايد.

 

از مسائل ضرورى در همه‌ی دورانها به خصوص امروزه، غير ممكن بودن اين امر است، بنابراين يافتن اسوه‌ی انسانى جز از راه هدايت الهى ممكن نيست، زيرا خداوندى كه خود آفريدگار انسان است، بهتر از هر كس به احتياجات و قابليت‌هاى مصنوع خويش آگاه است و درباره‌ی او فرموده است: «الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير»، آيا او نسبت ‏به مخلوق خود آگاه نيست؟ او دانا به لطائف امور و آگاه است، (1)

او مى‏داند كه هر كس در چه مرحله‏اى از مراتب كمال بشرى قرار دارد. در اين باره در قرآن كريم فرمود: «الله اعلم حيث ‏يجعل رسالته...» خداوند داناترين موجود به جايگاه شايسته‌ی اعطاى رسالت ‏خويش است. (2)

 

همان‌طور كه معرفى نمونه‏ها بدون استمداد از وحى ممكن نيست، توصيف اشخاص نيز جداى از وحى براى افراد انسان در غايت دشوارى و گاه ناممكن است، به اين دليل با نگاهى به زمانهاى گذشته مى‏توان به اين نتيجه رسيد؛ آنها كه خواسته‏اند درباره اسوه‏هاى الهى به داورى بنشينند، در حق آنان ستم روا داشته، از مقام و مرتبه‏اى كه حائز آن بودند چشم پوشيدند و از بازگو كردنش لب فرو بستند و يا در دام غلو و زياده‏انگارى گرفتار شدند و به آنان مقام الوهيت دادند.

بر همين اساس، ما كه فاطمه(سلام الله علیها) را به عنوان «اسوه‏» براى نوع انسان بويژه زنان مى‏دانيم، اين موضوع را از زبان وحى شنيديم و از صراحت كلام رسول خدا گرفتيم.

آيات بسيارى از قرآن كريم درباره‌ی معرفى اهل بيت عصمت (علیهم السلام) از جمله حضرت فاطمه(سلام الله علیها) نازل گرديده‏اند كه بحث درباره‌ی آنها خود باب ديگرى مى‏طلبد و منابع حديثى شيعه و سنى مشحون از اين‌گونه روايات است، در اين باره كتابهاى مستقلى حتى به وسيله‌ی بزرگان اهل سنت تأليف شده است. (3)

 

بخارى در «صحيح‏» ضمن حديث طولانى از عايشه چنين نقل مى‏كند:

نبى گرامى (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به فاطمه(سلام الله علیها) فرمود:

«... يا فاطمه ألا ترضين أن تكون سيدة نساء المؤمنين أو سيدة نساء هذه الأمة‏»؛ آيا راضى نيستى كه سرور و بزرگ زنان مؤمن يا بانوان اين امت ‏باشى؟» (4)

 

در بيان خصوصيات آن حضرت نيز، كلام خداوند گوياترين و واقعى‏ترين معرّف است و در اين خصوص آيات سوره‌ی «هل اتى‏» برجسته‏ترين صفات را مطرح كرده است تا مؤمنانى كه در جستجوى كمال حقيقى و رسيدن به درجات عالى انسانى‏اند، با چشم دوختن به آن ارزشها خود را در مسير آن قرار دهند.

 

خداوند در قرآن كريم مى‏فرمايد: «... إِنَّ الأَْبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً (5) عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجِيراً (6) يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً (7) وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَأَسِيراً (8) إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَلا شُكُوراً (9) إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً (10) فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُوراً (11) وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيراً». (سوره انسان/5-12)؛

نيكان - در روز واپسين - از جامى پر از شراب پاك كه آب كافور به آن مخلوط است، مى‏نوشند و كافور چشمه‏اى در بهشت است كه بندگان خدا از آن مى‏آشامند و به هر سو كه بخواهند آن را به جريان مى‏اندازند، آنها به نذر خويش وفا كرده و از روزى كه سختى‏هاى آن همه‏گير است مى‏ترسند،

با شدت احتياجى كه به آذوقه‌ی خود دارند، آن را به مسكين و يتيم و اسير مى‏بخشند، و زبان حالشان اين است كه ما تنها به خاطر رضاى خدا به شما غذا داديم و از شما هيچ انتظار پاداش عملى و زبانى نداريم و ما از پروردگارمان، در روزى كه شدت و محنت آن بسيار است، مى‏ترسيم،

پس خداوند آنان را از سختى آن روز ايمن ساخت و آثار رحمت و نعمت‏خويش را بر چهره‏ها و قلبهايشان نمودار كرد و در برابر صبرى كه كردند، بهشت و لباس بهشتى به آنان پاداش داد، (5)

 

پيروان اهل بيت عصمت (علیهم السلام) بر اين اتفاق‏اند كه اين آيات در شأن عترت طاهر نازل شده است و اين واقعه در كتاب‌هاى حديثى و تفسيرى شيعيان از قطعيات به شمار مى‏رود، گروهى از بزرگان اهل سنت نيز به اين موضوع در كتب روايى و تفسيرى خود تصريح كرده‏اند. (6)

زمخشرى در تفسير خود، از تفاسير عمده‌ی اهل سنت، به نقل از ابن‏عباس درباره‌ی شأن نزول اين آيات مى‏گويد:

حضرت حسن و حسين(علیه السلام) مريض شدند. رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به همراه عده‏اى از مردم كه با او بودند، از آن دو عيادت كردند، آنها به على(علیه السلام) پيشنهاد دادند براى شفاى فرزندان خود نذر كند، سپس آن بزرگوار و همسرش فاطمه(سلام الله علیها) و فضه كه خدمتكار آنان بود، نذر كردند كه اگر آن دو سلامت ‏خويش را بازيابند، به شكرانه‌ی آن، سه روز روزه بگيرند، آن دو شفا يافتند، اهل بيت نيز تصميم گرفتند تا به نذر خود وفا كنند در حالى كه دستشان از آذوقه تهى بود. بنابراين على(علیه السلام) از شمعون خيبرى، شخصى يهودى، به مقدار سه صاع (7) جو قرض گرفت، آنگاه حضرت فاطمه(سلام الله علیها) يك صاع از آن را آرد كرده و پنج قرص نان به تعداد اشخاص منزل پخت. تا سفره پهن شد و آنها خواستند افطار كنند، شخص سائلى رسيد و اظهار داشت: درود خدا بر شما اى خاندان پاك محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم)، من از مسكين‌هاى مسلمانانم مرا اطعام كنيد، خداى متعال از غذاى بهشت ‏به شما عوض دهد.

آنان نيز آن شخص نيازمند را بر خويش ترجيح دادند و شب را در حالى كه جز با آب افطار نكردند، به صبح آوردند.

روز بعد نيز روزه گرفتند، حضرت فاطمه با صاع ديگرى از آرد، نان پخت، وقت افطار يتيمى از راه رسيد و عرض حاجت كرد، اين بار نيز آن يتيم را بر خود مقدم داشته و همگى غذاى خود را به او بخشيدند و با آب افطار كردند.

روز سوم هنگام افطار اسيرى بر در خانه آمد و تقاضاى طعام كرد، آنان هم نان خود را به او دادند و بدين صورت اهل بيت پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به نذر خود وفا كردند.

روز بعد على(علیه السلام) دست دو فرزندش حسن و حسين (علیهما السلام) را گرفت و نزد رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) رفت. تا چشم مبارك آن حضرت به آنان كه از شدت گرسنگى بر خويش مى‏لرزيدند افتاد، فرمود: اين حالى كه در شما مى‏بينم، برايم بسيار سخت است. آنگاه حركت كرد و همراه آنها به نزد فاطمه(سلام الله علیها) رفتند.

رسول‏خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) دخترش را ديد كه در محراب عبادت ايستاده و مشغول راز و نياز است و از بى‏غذايى شكم مباركش به پشتش چسبيده و چشمهايش به گودى فرو رفته است. آن حضرت از اين حالت ‏بسيار متأثر شد، در همان موقع جبرئيل(علیه السلام) نازل شد و آيات مذكور از سوره‌ی «هل اتى‏» را در شأن خاندان پاك پيامبر برايش قرائت كرد و تبريك و تهنيت ‏خداوند را به خاطر داشتن چنين اهل بيتى به رسول‏الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم) رساند. (8)

 

فاطمه(سلام الله علیها) اسوه‌ی بانوان مؤمن

امام شرف الدين عاملى معتقد بود: «علماء علم بيان و ساير سخن‌شناسان شكى در اين ندارند كه جمع با الف و لام حقيقت در عموم است و در اين هيچ اختلافى بين عرب نيست و روشن است كه لفظ «ابرار» در آيه‌ی كريمه جمع «برّ» يا «بارّ» است و الف و لام بر آن وارد شده است و ظهور آن در شمول جاى ترديد نيست و در عين حال اين لفظ با وجود فراگير بودن آن، تنها بر حضرت على و فاطمه و حسن و حسين اطلاق گرديده و اين خود برهان بر اين است كه آنان خلاصه‌ی برگزيدگان و كامل‏ترين نيكان و با فضيلت‏ترين خوبان‏اند و چه ستايشى بالاتر از اين كلام خداوند مى‏توان يافت؟» (9)

 

خداوند متعال از بين تمامى ابرار، تعدادى را گزينش كرد و آنان را كه كامل‌ترين افراد بشر پس از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هستند، به عنوان مقتدا به جهانيان شناساند و شريف‌ترين و لطيف‌ترين حالات و اوصاف انسانى را كه در داستان، ايثار آنان تبلور يافت، به عنوان درسى آموزنده، راهى به سوى كمال، تفسيرى براى حيات، صحنه‏اى براى امتحان، اوجى براى پرواز، مظهرى براى شكوفايى و به بار نشستن قابليتهاى انسان براى مؤمنان بازگو كرد و به اين ترتيب بر آنان منت گذارد.

 

در اين واقعه از دو بانوى پاك سخن به ميان آمده است، اولين آنها حضرت فاطمه(سلام الله علیها)، به عنوان اهل بيت و مقتدا و ديگرى فضه، به عنوان پيرو و دست‌پرورده‌ی خاندان عترت است. فضه آن‌چنان خويش را فانى در فاطمه(سلام الله علیها) كرد و با او ميثاقى جانانه و جاودانه بست كه خود را داوطلبانه در اين صحنه‌ی پرشور ايثار و نوع‌دوستى شريك ساخت و به اين نزلت ‏بى‏بديل دست ‏يافت، صحنه پرافتخارى كه فضه آفريد، براى كسانى كه به بهانه‌ی معصوم بودن ائمه و معمولی بودن ما، از پيروى آنان سرباز مى‏زنند، عذرى باقى نمى‏گذارد.

 

بخشى از صفاتى كه در اين آيات و شأن نزول آن به چشم مى‏خورد عبارتند از:

1 - توجه به خداى متعال و كمك خواستن از او:

اين جريان به بشر ياد مى‏دهد كه بايد همواره رو به سوى او داشت و توجه به اسباب مادى نبايد چشم بشر را محدودنگر كند، بلكه بايد به سوى ماوراى دنياى ماده نظر داشته باشد و به سر منشأ هستى چشم بدوزد و در همه‌ی احوال، از جمله در گرفتاريها و شدائد، رو به جانب او آرد و رفع مصيبت و نيز شفاى مرض را از او بخواهد؛ در عين به كارگيرى اسباب، مسبّب الأسباب و شفادهنده‌ی واقعى را فقط خدا بداند و اين چيزى است كه بشر فرو رفته در هوسها و شهوات و خو گرفته با ظواهر طبيعت، از فقدان آن رنج مى‏برد و در شعله‏هاى بى‏توجهى بدان مى‏سوزد.

در اين ميان اهميت توجه به دو وسيله‌ی معنوى عمده يعنى «اصل نذر» و «روزه‏» كه قرآن كريم نيز بدان توصيه فرموده است، (10) به خوبى مشهود است و كارآيى اين دو وسيله براى برآمدن خواسته‏ها در نظر مؤمنان بر اثر تجربه‏هاى بى‏شمار كاملاً آشكار است.

 

2 - وفا به پيمان

اين صفت از باشكوه‏ترين جلوه‏هاى رفتارى انسان‌هاى كامل است كه در سايه‌ی آن تمامى ارزشها، اعمال تعهدات اجتماعى عملى مى‏شود و نهادهاى گوناگون آن شكل مى‏گيرد و بالاتر آن كه رابطه‌ی بين انسانها و خدا تحقق مى‏يابد؛ همچنان‌كه برخى گفته‏اند: «وقتى افرادى بر سر پيمانى كه خويش بر خود واجب كرده‏اند، اين‌گونه وفادار باشد، چنين كسانى قطعاً به پيمانهاى الهى وفادارتر خواهند ماند». (11)

 

3 - ايثار و گذشت

يكى از بزرگترين موانع در برابر رشد و تعالى انسانى و از غليظ‌ترين حجاب‌هاى ظلمانى در حوزه‌ی معرفت ‏بشرى، حجاب خودخواهى و خودبينى است، نقطه‌ی مقابل آن ايثار است كه نه تنها شخص از خودبينى دست مى‏كشد، بلكه با گذشت ‏خود، تمام توجه‏اش را به همنوع خود معطوف مى‏كند و گوهر انسانى خود را آشكار مى‏سازد.

تا وقتى كه انفاق از زوائد زندگى باشد، خالى از شوائب خودنگرى نيست و نوع‌دوستى در آن حضور ندارد و يا بسيار كم‏رنگ است، ولى آنگاه كه از مايحتاج و مال مورد علاقه باشد، محض نوع‌دوستى و ديگرخواهى است و به صراحت قرآن مجيد (12) راه فلاح جز از اين طريق ميسر نيست.

 

4 - اخلاق در عمل

قرآن كريم در بيان انگيزه‌ی اهل بيت از ايثار، تنها عامل اين حركت را كسب رضايت ‏خدا معرفى مى‏كند و از اين رو آنان با همه‌ی فشارى كه بر خود وارد كردند، خيال انتظار هر گونه پاداش عملى و حتى زبانى و سپاسگزارى را از خود دور ساختند.

 

5 - ترس از روز حساب

سختى‏ها و شرورى كه در عالم طبيعت هست، همانند شادى‏ها و رفاه آن نسبى، زودگذر، محدود، منطقه‏اى و جزئى است؛ بر خلاف شدائد قيامت كه فراگير و كلى است، ‏به سراغ همه مى‏رود و دامن همه را مى‏گيرد و هيچ فردى را گريزى از آن نيست و لذا سزاوار است مردم در هر مقام و تيره و نژادى كه هستند، از آن هراسناك باشند مگر آنان كه بتوانند در پناه عمل خالص و كسب رضاى خداوند مأمنى براى خود بسازند.

 

6 - صبر و استقامت

خداوند متعال به اهل بيت رسول اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) وعده‌ی نعمت‌هاى بى‏پايان بهشت را مى‏دهد و آن را پاداش صبر و مقاومت آنان معرفى مى‏كند. اين امر تأكيد بر اين است كه بهشت را براى هر كس كه باشد، به بها مى‏دهند نه به بهانه.

 

7 - عبادت و ثبات در آن

از برجسته‏ترين نكته‏هاى اين داستان و از شكوهمندترين قله‏هاى رفيع اين نمايش عظيم و پرافتخار انسانى، همان قسمت آخرين اين واقعه است كه: «و قام فانطلق معهم فرأى فاطمة فى محرابها قد التصق ظهرها ببطنها و غارت عيناه...»؛ پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به همراه على(علیه السلام) و حسن و حسين(علیه السلام) به سوى خانه‌ی فاطمه آمدند، رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) ديد دخترش در محراب عبادت قرار گرفته در حالى كه شكمش به پشتش چسبيده و چشمان مباركش به گودى رفته است.

اين قلم هيچ توضيحى را لازم نمى‏بيند، ولى شما خواننده‌ی گرامى را به تأمل هرچه بيشتر در اين فراز دعوت مى‏كند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پى‏نوشت:

1 - سوره ملك، آيه 14،

2 - سوره انعام، آيه 124،

3 - براى نمونه، ر، ك: شواهد التنزيل، حاكم حكانى از اعلام قرن پنجم؛ خصائص الوحى المبين، يحيى بن حسين بطريق، متوفى 600 هجرى؛ ما نزل من القرآن فى على(علیه السلام)، ابونعيم حافظ احمد بن عبدالله اصفهانى، متوفى 430،

4 - صحيح بخارى، ج‏8، كتاب الاستيذان، چاپ بيروت، دارالقلم، ص‏412، باب‏693، حديث 1158،

5 - سوره انسان، آيات 5 تا13،

6 - تفسير كشاف، زمخشرى، دارالفكر، ج‏4، ص‏197؛ شواهد التنزيل، حاكم حكانى، ج‏2، ص‏393 -409؛ خصائص الوحى المبين، فصل 12، ص‏100؛ اسدالغابة، ج‏5، ص‏530 و غير آن،

7 - صاع: معادل چهار مد يا يك من تبريز يا سه كيلوگرم است؛ فرهنگ عميد، ج‏2، ص‏1350،

8 - تفسير كشاف، نشر دارالفكر، ج‏4، ص‏197،

9 - الكلمة الغراء فى تفضيل الزهراء، ص‏39،

10 - سوره بقره، آيه 45،

11 - تفسير كشاف، ج‏4، ص‏196؛ الكلمة الغراء فى تفضيل الزهراء، ص‏40،

12 - سوره آل عمران، آيه 92،